Милли фольклористикада сифте кам

“Лезгийрин фольклор”  ктаб  акъатайдалай инихъ 80 йис тамам хьанва. Чи литера­ту­ра­­дин­ илимда къейднавайвал, ам чи милли фольклористикада жегьил алимди къачунвай сиф­те­ кам я. 1941-йисуз чапдай акъатай а ктаб чи гъи­лера амач. Амма лезги милли фоль­кло­­рис­тикадин илимда (тарихда) адакай лагьанвай къейдер гзаф гьалтзава. Н.Агьмедов, И.Вагьабов, А.Агъаев, Ф.Вагьабова, А.Гъание­ва, Гь.Гашаров, Къ.Акимов, К.Казимов хьтин ва гзаф маса авторри ирсинал вил вегьин бес я — чаз Агъалар Гьажиева чи милли фольклористикадик кутунвай пай са кьадардин ачух жеда.

“Лезгийрин фольклор” ктабдин метлеб гилан аямдани агъуз хьанвач. Адай чаз сифте яз чи халкьдин игитвилин эпос “Шарвили”, къагьриманвилин мани “Къванци гада” хьтин эсеррикай, абурун важиблувиликай, халкьдин махарин жуьреба-жуьревиликай (суьгьуьрдин, яшайишдин, тIебиатдин), манийрикайни къаравилийрикай, абурун художественный кьетIенвилерикай хабар хьана.

1941-йисалай кьулухъ милли фольклордай чапдай акъатай саки вири ктабра (Н.Агь­медован, З.Ризванован, Гь.Гашарован, А.Гъа­ниевадин, Къ.Акимован ва масабурун), илимдин вири кIвалахра А.Гьажиеван ктабдикай менфят  къачунва. Гьавиляй адаз чи фольклористикадин сифте кам-бине лугьузва. Месела, “Ирид юкI алай Магьамад”, “Кесибдин хва Къагьриман”, “Рустам зал”, “Гьуьлуьн шив”, “ЦIицIали”, “Ирид стха”, “Пачагьдин мегьтер Лукьман” ва маса махар сифте яз чав ахгакьарайди А.Гьажиеван ктаб я.

Чи халкьдин художественный къанажагъдин, фагьум-фикирдин бинеда халкьдин фольклордин жанрайрин, абурун чIаланни туькIуьр хьунин кьетIенвилер авайдал шак алач. И кар чаз чи классикар тир Етим Эминан­, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Алибег Фатахован, Гьажибег Гьажибегован, ма­сабурун яратмишунриз дикъет гайилани чир жеда. Милли чIалан асул бинени, лап хъсан чешнеярни чи фольклорда авайдал шак алач.

Профессор Гьажи Гашарова “Лезги эдеби­ятдин тарих” (ДКИ, Махачкъала, 2011-й) ктабда къейднавайвал,  А.Гьажиева  чапдиз акъу­дай “Лезгийрин фольклор” ктаб сифте га­фу­никай, революциядилай  виликан девирдин фольклор, советрин девирдин фольклордин паярикай ва А.Ф.Назаревича урус чIа­лаз авур куьруь таржумайрикай ибарат я. (Александр Федорович Назаревича — урусрин машгьур фольклористди гьеле алатай асирдин 20-30-йисара Ахцегьа “Самурдин жегьилар” тIвар алай, ахпа “Дагъустандин кесибар”, “Советрин Дагъустан”, “ЦIийи дуьнья” газетрани таржумачи ва  мухбир яз кIвалахна — М.Ж.).

ТIвар кьунвай ктабдиз къимет гуналди,  Гь.Гашарова мадни къейднава: “А.Гьажиева туькIуьрай “Лезги фольклор” ктабдай ва кIва­тIалдиз кхьенвай сифте гафунай аквазвайвал, алим чи фольклористикадин бине эцигайбурукай сад хьана…” (ТIвар кьунвай ктаб, 263-чин).

Чи фольклористикадин (илимдин)  бине к­у­тур ктабдин 80 йис, чи фикирдалди, милли культурада, литературада, публицистика­да, илимда къейд авуниз лайихлу кьетIен вакъиа я. И макъалани гьа карди арадал гъанва. А ктаб­дикай кхьинар, рикIел хкунар, белки, мадни жен. Ам цIийиз чапдай ахкъудунни герек я…

* * *

А.Гьажиеван кьадар-кьисмет, гьа вахтарин гзаф ксарин хьиз, заланди ва гьакьван туькьуьлдини хьана.

Ахцегь райондин машгьур хуьр тир Хуьруьга 1907-йисуз дидедиз хьайи Агъалар аял чIавалай кьетIен зигьин, алакьунар авайди яз, кIе­лунрин жигьетдай фад-фад виликди фе­на. Ада хайи хуьруьн мектебда, Ахцегьа кесибрин аял­рин пансионатда, Буйнакскдин ва Дербентдин педтехникумра кIелна. Гьа рекье­ра адаз, лезги чIал хьиз, урус, туьрк, къумукь чIа­ларни чир хьана. Гьажибег Гьажибегов, Алим-Паша Салаватов, Къияс Межидов, Мемей  Эфендиев хьтин нуфузлу авторрихъ галазни таниш хьана. 1929-йисуз Агъалар Къияс Мажидовахъ галаз (Гьажибег Гажибегован теклифдалди) Агъа СтIал­дал СтIал Су­лейманаз мугь­ман­виле фена. ЧIехи арифдарди жегьилриз ри­­кIе­­лай тефидай таъсир авурди тарихда гьат­нава. Шаирдивай абуру халкьдин сивин яратмишунрин хейлин чешнеяр кхьин хъувуна. Чебни и кардал кIеве­лай руьгьламиш хьана.

Дербентдин педтехникум акьалтIарна,  А.Гьажиева Табасаран райондин Марагъа хуьре муаллимвиле кIвалахна. Ина ам табасаран халкьдин чIе­хи шаир Багьау­дин Митаровахъ галаз таниш хьана.

1932-йисуз чирвилерихъ къаних жегьил фольклорист Бакудин В.И.Ленинан тIвару­нихъ галай пединститутдин филологиядин факультетдиз гьахьна. Ина адан чирвилер дерин хьунихъ галаз сад хьиз, яратмишунрини цуьк акъуд­на. Ада Шаркь патан гзаф устадрин эсерар лезги чIалаз таржума авуна, халкьарин фольклордин эсерар кхьин хъувуна.

Амма 1937-йисан сиясатдин гужарин вахт алукьайла, аспирантурада кIелун лазим тир Агъалар, вири туна, Дагъустандиз хтуниз маж­бур хьана. Ина а чIаван Милли культурайрин институтда (гилан РАН-дин ДНЦ-дин ИЯЛИ), Дагъустандин писателрин Союзда, аялринни жегьилрин литературадин секциядиз руководство гуз, кIвалахна.

Амма Ватан гитлерчийрин чIехи завалдик­ акатайла, вири кьегьал рухваяр хьиз, Агъаларни гуьгьуьллувилелди фронтдиз фе­на. И вакъиайрикай чи гъилера тек сад яз амай А.Гьа­жиеван “За Гитлеран хам хтIунда!” гьикаяда суьгьбетзава. Чи гъиле адан лезги текст авачир. Урус чIалал 1975-йисуз Дагучпедгизда чапдай акъатнавай “КьатI хьайи зунжурар” ктабдай кIелна, лезги чIалазни эл­къуьрна…

Гьикаядин кьилин игит Балакъардашан къилихдай, викIегьвиляй, Ватандал ашукьвиляй чаз Агъалар Гьажиеван — автордин ви­чин къилихдин кьетIенвилер аквазва.

Профессор Гь.Гашарова къейднавайвал, А.Гьажиевакай гегьенш чирвилер чи алай аямдин машгъур публицист, писатель, дра­ма­тург Казим Казимован “Самурдин сирлу баядар” тIвар алай документрал бинелу повестдай къачуз жеда. Ам тамамвилелди 2006-йисан “Самур” журналдин 2 ва 3 лагьай­ нумрайра чапнава.

Мердали  Жалилов