(Гьикаядай чIук)

I

Алукьзавай йикъакай хабар гуз, цавун тагъдиз яр янавай, ракъинин сифтегьан нурарик дагъларин кукIушри цIар­цIар гузвай. Я гар, я юзун квачиз, тIебиат­дин сегьнеди экъечIзавай рагъ вилив хуьз­вай. Цавун вили тагъди нур гуз га­тIунна.

Мими-сувун хурал алай къалин тамни йифен гьуьмедикай азад хьана. Яйлахдал чубанрин сеслу кфилри чан хкана. Калерин му-у-дин, хиперинни кIе­ле­рин, сада-садаз  бэ-э-э ийиз, эверунри, ки­­­цIе­рин элуькьунри югъ гьерекатда туна.

И чIавуз Балакъардаш, къарагъна, кIвачел алай. Чин-гъил чуьхвена, чантада кьве лаваш фу, чранвай къуьрен якIун са падни туна, юкьва гъуьрчехъандин патрумдаш кутIунна, къуьнуьхъ тфенгни вегьена, ам гъуьрчез рекье гьатна. Адан гуьгъуьниз гъуьрче куьмекчи, жа­навурар эзмишдай къуватлу кицI Алабашни экъечIна.

Гъуьрчехъан  кьакьан буйдин, фирягь, къуватлу къуьнерин, ачух чин авай дагъви тир. И мукьвара ада тфенгдин къун­дахдал вичин 50 йис хьайивилин гел атIанвай. Амма адан звер ганвай къа­лин яцIу спелри, лекьрен хци вилери, сес га­лачиз, тади кваз къачузвай зиринг камари адахъ гьеле жегьилвилин къуват, гьевес, ашкъилувал амайди къа­­лурза­вай. Садани адан чIехи яшар хьанвайди лугьудачир, эгер ачух кьакьан пелелай уьтери чир жезвай хаин би­ришрин гелер, вилерин кIаникайни рагъул лекъвер ак­вазвачиртIа. Гегьеншдиз камар къачуз, ара-ара бармакдин кIаникай пелел къвезвай гьекьедин стIалар чухвадин хилев ми­хьиз, ам тамухъди физвай. Алабаша, гагь гуьгъуь­на эглеш жез, гагь виликди ка­тиз, гагь шад­вилин ацIранцIар акъудиз, иесидал чархар язавай. Эхирни абур тамуз гьахьна. Ина, къайи булахдал, тади гьал­да пакаман нагьар авуна, Бала­къар­даша кицIизни тIуьн гана.

Къал квай къалин суьруьйри, маларин нехирри, дар дагьаррай хкаж жез, дагъдин синерик гьерекат, юзун кутуна. Агъада каф кьилеллаз авахьзавай цин чарчарриз, чпин къувдин сесерив амай сесер муьтIуьгъариз кIанзавай хьиз тир. ЯтIани  тамай къвезвай къушарин манийри чеб артухдиз ширинарзавай.

Яргъа хьиз, лап агъадай, дагъдин кIане авай багълара, бустанра, чуьллера гьевесдалди кIвалахзавай итимар, папар аквазвай. Балакъардашаз мал-девлетдив ацIанвай и гуьзел тIе­биат — вичин хайи  Ватан  виридалайни кIандай.

Балакъардаш кIвачел къарагъна, тфенгда патрум туна, вич-вичикди раха­на: “Килигин, къе гьихьтин гъуьрч жеда­­тIа”. КIвачери сес тийиз, секин камаралди ам тамун дериндиз гьахьна.

Алабаша и кар вилив хуьзвай: тIиш чиле туна, тамун гьар са жизвидикай ни чIугваз, ам викIегьдиз виликди физвай. Хейлин кIачIичIлухра къекъвена, кьве къуьр жагъайдалай кьулухъ гъуьрче­хъан,­ ял акъадариз, тамун къерехдал экъечIна.

Балакъардаша, аставилелди жибиндай тенбекдин кисе акъудна, кьве тупIувди махорка къачуз, табагъда тваз, хияллу яз,  пIапIрус ацIурзавай. Алабашак юзун акатна. Япар тик кьуна, къалин кулариз килигиз, ам дикъетлу хьана. Ингье гила япар агажна, чилел илис хьана, явашдиз гъугъ ийиз, сарари жакь-жакьариз эгечIна. Им кицI гьужумдиз гьазур жезва лагьай чIал тир. Ам элуькьунни мумкин тир, иесиди акъвазарна. Кул-кусрин далдадихъай, чилелай тум галчIуриз, рехи жанавур мукьва жезвай.

“Агь, вагьши! — фикирна гъуьрчехъан­ди. — Чи тамай ваз вуч кIанзава? Чи ка­лер­ рекьиз? Хипер тухуз?.. Килигин чун!” Къуьн патав гвай яцIу тарциз яна, гъуьрчехъанди тфенг туькIуьрна, са гуьл­ле ахъайна. Ам дуьз галукьнач, вагь­ши­дал хер хьана. Ам, дили-пехъи яз, Балакъар­дашал атана. Зайифдиз анцI авуна, Алабашни иесидив агатна. Амма ви­кIегь гъуьр­чехъанди вич квадарнач. Тфенгдал мад гуьлле вегьена, лап къулайдиз чка жагъурна, лишан кьуна… Жанавур мукьва жезвай… Са гуьлле!.. Мадни сад!.. Жанавурдай вагьши гьарай акъат­на, ам чилел ярх хьана… Тфенгдин­ ванцел иниз кьве  чубанни атана акъатна. Абурун суьруь гьа патав гваз хьана.

— Айгьа! Куьне кьегьалвална, Балакъардаш халу! — гьейранвалзавай чубанри.

— Бес вучда, я хтулар? И вагьшидив чи суьруьяр тергиз тадани?! Гьан, куьз килигиз акъвазнава? Им куь душман тушни? Куьмек це, хам алажиз!.. — сивик хъвер кваз, буюрзава гъуьрчехъанди.

— Пагь! Куьквал вуч я душмандин! ТIуьнва гьа жеривал! — лагьана чубанрикай сада.

— Рахамир, хтул. Гьикьван ада чи хипериз инадар кьаз, вичиз суварар ку­тунатIа низ чида!

Чубанар ван алаз хъуьрена. Ахпа са геренда жанавурдин жендек хамуникай михьна, а патал хьиз вегьена.

“Къе бесрай”, — рахана вич-вичив Балакъардаш. Къуьниз кIвачер кутIунна­вай кьве къуьрни, жанавурдин хамни ве­гьена, чубанриз сагърай лагьана, Алабашни гуьгъуьна аваз ам яйлахдал хтана.­

II

Югъ нисинилай алатайла, садла­гьа­на къати гар къарагъна, цавал чIулав цифер кIватI жез гатIунна. Са арадилай абуру михьиз цав кьуна, гила рагъ чуьнуьхиз алахъна. Амма ракъини абур ви­чин кудай нурарив цIурурзавай, кьуд пата чил — яйлахрин уьруьшар чимиливни экуьнив ацIурзавай. Цуькверикай хранвай яйлахдин тIулал ана яшамиш жезвай вирибуру — яшлубуруни, жегьил­рини чпиз чкаяр кьунвай.

— Эхь, дуст хьиз къалуриз, гьакъи­къат­да акьалтIай душман я кьван, — на­ра­зивилелди рахазвай Керим патав гвай­бурув.

— Вун гьахъ я, Керим халу. — Адакай дуст хкат тийидайди чаз чизвай, — Кериман гафарал рази яз, вичин сир ахъай­за­­ва жегьил комсомол Алиди. — Амма чаз дя­ве кIанзавачир. Хъсандиз гьазур хьан­вайтIани, чаз ислягьвал хуьз кIанза­­вай. Малум кар я, кичIе кицIери, чине­ба­ вегье­на, дабан кIасда. Ахьтинбурун кьи­лел­ чна калар акъугъарда. Куьн секин хьухь, — лагьана комсомол Алиди, вичин­ ­чин чIур­на.

— Гьай ви сивиз кьий, дидевахан! Лап хъсандиз лугьузва вуна, хва, — гаф кутуна яшлу Салимата. — Заз кьилел алай лечек гьарам хьуй, эгер чна, папари, чи багъдай а вагьши вакIар, лаш гана, чукур тавуртIа! Сагърай чи  Балакъардашан Багьадур хьтин рухваяр ва абурун дустар! Абуру цаварай вагьшийрин кьилерал кьуркьушумдин хар къурзава! — лагьана Салимата.

(КьатI ама)

Агъалар  Гьажиев

Таржума авурди — М.Жалилов