2018-йисан 18-январдиз акъатнавай “ЛГ”-дин 3 нумрада А.Гьажимурадован (Муьгъверганрин мектебдин муаллим) “Лезги школайрив “Азбука” агакьзавач” макъалада авторди Дагъустандин педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтдилай наразивалзава. Макъаладай аквазвайвал, 2017-йисан августдиз адал и институтдин регьберри 24-декабрдалди лезги чIалан “Азбука” туькIуьрун тапшурмишна.
Ингье кIвалахзава А.Гьажимурадова, югъ-йиф талгьана, “Азбука” гьазурунал…
Аквазва муаллимдиз бязи дуьз къвен тийизвай делилар ва институтдин къуллугъчийриз лугьузва: “Лезги школайра лезги аялриз урус чIалал гузвай тарсарин кьадар лезги чIалал гузвайбурулай гзаф я. Урус алфавитда авай гьарфарин кьадарни (33) лезги алфавитда авайбурулай (45) тIимил я. И гьалди чаз алфавитдин са-са гьарф урус тарсунилай вилик лезги тарсуна аялриз чирдай мумкинвал гузвач.
…Чна чи аялриз сифте дидед (лезги), ахпа урус ва я маса алфавитрин гьарфар чирун лазим я. И кар патал чарасуз шартI школайра дидед чIал чируниз гузвай тарсарин кьадар садни зур сеферда хьайитIани урус чIалан тарсариз гузвай кьадардилай артухарун я”. Ихьтин меслятар институтдин къуллугъчийриз бегенмиш жезвач…Маса татугайвилерни тIимил хьанач.
Декабрдин варзни акъатна… ЦIийи “Азбука” арадал атанач, а макьсад педагогикадин институтдихъ авачирди муаллимдиз гила чир хьана…
2018-йисалай школайра лазим ктабар анжах Россиядин образованидин Министерстводи акъуднавайбур кардик кутунва. Адан приказдалди (14.12.2009, № 729) маса идарайри акъуднавайбур — ваъ. Муаллимрин гъилера авай “Азбука” Смоленскда акъуднавайди яз, адай тарсар гудай ихтияр чина авач. Бес гьи ктабрай чи муаллимри лезги чIалан тарсар гурай!!!
Килиг садра меркезда гьазурнавай 1-классдин “Букварда” гузвай предложенийриз ва гафариз: “Районди школа ремонт авуна”, “Магазинда продавшицани заведующая авай”, “ясли”, “юбка”, “вахтёр”, “подъезд”, “конкияр”, “больница”…
Яраб и гафарикай садазни чи чIала эвез авач жал?
Конференцийрал рахай ва “Лезги газетдин” чинрилай чпин фикирар лугьузвай авторрихъ хьиз, захъни жуван теклифар ава.
- Жавабдар ксар сифтени-сифте аял чIавалай чIал чириз гатIунзавай чешмейра къайда тунал машгъул хьун герек я.
Вири классрин лезги чIалан ктабар, кимивилер акъудна, цIийиз арадал хкин, бес кьадарда чапдай акъудин ва абурув кьадай методикадинни дидактикадин пособиярни гьазурин.
- Бегьем урус чIал чин тийизвай 1-классдин аялриз математика чириз мадни четинзава. 1-4-классар патал лезги чIалаз таржума авунвай математикадин ктабар арадал хкин.
- Ктабра ва орфографиядин гафарганда кIевиз ва хъуьтуьлдиз кIелна кIанзавай ачух тушир сесер лишандалди къалурин.
- Лезги чIалай ЕГЭ къени хьанвач. Гьавиляй лезги чIалан тарсар гьисаба кьазвач, тарсар чирзавач, кьил къакъудзава.
- Школайра кIвалах эцигнавай къайда, гьал хъсанарин, аялар тарсарикай магьрум тийин, герек авазни-авачиз “мероприятийриз” лезги чIалан тарсарай тухун тийин. Хуьрерин мектебра дидед чIалан тарсар факультативный жуьреда тухуниз рехъ тагун. Аялар дидед чIалан тарсарикай къерех ийизвай дуьшуьшра тахсиркарриз жаза гун.
- Тарсара аялриз лезги эдебиятдикай, чIалакай, тарихдин месэлайрикай, адан культурадикай, адетрикай дерин чирвилер гуз, аялар дидед чIалал ашукьариз алахъин.
- Школайра лезги чIалан тарсарай журналар лезги чIалалди ацIурин.
- Бязибуру газетра къарагъарзавай чIалак жуьреба-жуьре “цIийивилер” кутунин месэлаяр герек авачир, зиянлу кар яз гьисабин.
- Лезги чIалан илим вилик тухузвайди я лугьуз, пайда жезвай гьар жуьредин “проектриз” рехъ тагун. Месела, ихьтин проект: “За гатун каникулар гьикI кьиле тухвана?” Тарсунин эхирдай муаллимди малумарзава: “Аялар, къведай тарсуна и проектный кIвалахрин презентация жеда”. Чавай ихьтин кIвалахдиз “проектный кIвалах” ваъ, сочинение лагьайтIа жезвачни?
- Лезги чIалан орфографиядин тамам словарь кардик кутан.
- Аялрин бахчайра лезги халкьдин махар, манияр, кьуьлер чируниз еке фикир гун. Шаиррихъ галаз гуьруьшмишвилин мярекатар кьиле тухун, абурун эсерар хуралай ва эсерлудаказ кIелиз чирин.
- Алай йис лезги чIалан диб эцигай Етим Эминан йис яз хьуниз килигна, кьиле тухудай вири мярекатар адан яратмишунрихъ галаз алакъада аваз, лезги чIал хуьнин ва ам гегьеншарунин фикирдал алаз кьиле тухун меслят къалурзава.
- Эхиримжи къейд: сифтени-сифте чи чIал квахь тавун патал виридалайни герекди анжах са шартI я: аялриз хизанда дидед чIал чирун. Чи ата-бубайри гьихьтин тешпигь авачир культура, адетар арадал гъанайтIа чирун гьар са лезгидин везифа я…
Агьмедпаша Агьмедпашаев, медениятдин «Куьредин ярар» тешкилатдин ва журналдин регьбер
