Аламатдин крарин, керематрин девирар хьанва. Къизил хьиз къалурзава, къеневайди нежес я… Лиф я лугьуз, къаргъадин тарифзава… КицI хьиз, кикIиз, элуькьиз, гъугъ ийиз вердишарзава, инсандихъ акьулдив ацIай кьил хьана кIанзава…
Цазвайди цуькI яз, прунз экъечIдани? Чубанар чукурна, суьруь жанавуррал вегьезва?.. Чекмечидив — тIунутIар, ашпаздив чекмеяр гьазуриз тазва?..
Вири и керематрин кьилени чи кар алай СМИ-яр авайди хьиз я заз. Суварин юкъузни чи телеканалрай инсандин руьгь сагъардай, гуьгьуьл шадардай, акьул ачухардай, чирвал артухардай са затI къалурзавани? Гуя чахъ руьгь михьи са затIни я хьанач, я жезмач, я хъхьунни мумкин туш…
Чаз идеология герек туш, ада инсандин ихтиярриз кьецI гузва, ам тоталитаризмдин (коммунизмдин) завал тир лугьуз, вагьшивални ивидихъ къанихвал, жасусвални пехилвал, сада-садал гуж гъалибунни чандиз къаст авун, жува гьасил тавур (чарадан) девлетра вил тун, къакъу-дун патал са куьнилайни элкъуьн тавун ва ихьтин маса керематар гьи-кьван машгьурзава!..
Мукьвал-мукьвал телеэкранрилай рахазвай чIехи кьилерини (депутатри, чиновникри, политологри, бязи гъилибан журналистри, “цIийикIа” фикирзавай писателри ва икI мадни) ахьтин махар ахъайзава хьи, гуя абуруз чи обществода авай са керематни садрани аквазвайди туш. Бязи келимайрин чIалахъ хьайитIа, чалай кефиник кваз яшамиш жезвай халкь дуьньядал алач.
Европадин вири уьлквеяр санал къачуртIани, чахъ еке мулк ва гьакьван мумкинвилерни ава. Амма инсанрин яшайишда къайда-низам хьунал, инсандин ихтиярар хуьз ва кьилиз акъудиз хьунал гьалтайла,чун гзафбурулай кьулухъ галайди аквада.
Вагьшивилелни лутувилел, са-да-садаз къастар авунал, сада ма-сад кIудунал, кIвачерик вегьинал гьалтайла, намус-гъейрат маса гунал, чалкечирвилел, чиркинвилел, къайдасузвилерал гьалтайла, мумкин я, чун парабурулай виликни ква. Сагъламвилел гьалтайлани, чун Африкадин са бязи уьлквейрилай вилик ква…
Амма чи здравоохранение, образование, культура, агъур ва кьезил санайидин (промышленностдин) хилер са вахтара дуьньяда чпелай чешне къачузвайбур тир эхир!
А тарих гила чуьнуьхзава, чирзавач. Ихтилат авуртIани, анжах чIуру, чIулав йикъар, чун кIеве тур мисалар рикIел хкизва. Тарихдин йикъарикай рахадайлани (гьар пакаман сятдин 8 жедайла, “Россия 24” каналдай), советрин девирдай анжах усал крар, инсанривай “вири къакъудай” йикъар жагъурзава. Экуь йикъар ерли тахьайди хьиз…
НТВ канал кьиляй-кьилиз боевикринни “ДНК” жагъурзавайбурунди, “СТС” анжах буш хъуьруьнринни усал кьуьруькрин, ТВ-3 датIана “буьркьуьбурунни” аяндаррин, амай каналарни сада-сад “жагъур” хъийизвайбурун, гьамиша кефи къумбарзавай, чпи чпин тарифарзавай “гъетеринни” вижевай тухбурун хсусият хьанва. Чалкечирвални бандитвал къалурун (боевикрин кинояр) вири каналрин ем хьиз я.
Гьатта аялриз талукь “Карусель” каналдай къалурзавай асул пай мультикра рахазвайбур анжах гьайванар я. Гьи чIалал?..
Инсан тербияламишзавай программайрин кьадар (“Голос”, “Ты — супер”, “Лучше всех”, “Человек и закон”, “Время покажет”, “60 минут”, “Типичная Украина” ва мсб.), амайбурув гекъигайла, затIни туширди хьиз жезва. Иллаки хабарар гудайла, гуя чи чIехи уьлкведа кьиле физвайбур анжах цIаяр кьунарни ятар акьалтунар, кIвалер чукIурунарни самолетар аватунар, шахтаяр хъиткьинунни гимияр, инсанар квахьунар хьиз я.
Бес хъсан са карни хьанач? Жезвачни икьван чIехи уьлкведа? Са гьихьтин ятIа хандакIдиз аватай кицI ва я кац къалурзава. Дана хайи кал ва я кIел хайи хеб къалурун айиб кар я жал?
Гена, Аллагьдиз шукур, яракьар цIийибур, къуватлубур тирди чир жезва чаз “Звезда” каналдай. Технологиярни гьеле советрин девирда чи машгьур математикрилайни физикрилай амай ирс тирди са уьтери лугьузва…
Ихьтин са пад ягъунин, чIулав рангар артухарунин, илимдилай ругьанивал артух пропаганда авунин, вагьшивал кьилин къилих, кьилин кар хьиз, лутувал бахтунин арш хьиз вилик гъунин себеб вуч ятIа?
Ихьтин жуьредин программаяр идеология (са нин ва я куьн фикирар илитIун) тахьана, вуч я бес!? Ибур нин къулаз, рекьиз къуллугъзавай кьетIен алахъунар я?..
И карди чи акьалтзавай несилар бубайрин ирсинивайни, баркаллу рекьеривайни, михьи умудривайни, хъсан фикирривайни къакъудзавайди, эхирни, абур я диб, я дамах, я дережаяр чин тийир манкъуртриз элкъуьрзавайди аквазвач жал?
Дидейри веледар гадарун, жегьилри яшлубур инсафсузвилелди кьинихъ, итимри (зубукьри) са къатда чпин язух папар гатун, чан аламаз сура тваз алахъун, аялри муаллимрал гъил хкажун, абурун чандиз къаст авун, веледри девлет патал чпи чпиз инадар кьун — ибур гьинай чаз багъишнавай “демократиядин” ивирар ятIа? Яваш-яваш чи кьилин меркезар голливуддин ихтиярда гьатнавай “штатриз” элкъвезватIа?..
Ихьтин обществода, акьван гзаф миллетрикай, чIаларикай, культурайрикай, динрикай, адетрикай ибарат уьлкведа кьил-кьилик квай милли политика (сиясат) тухудай, крар гуьнгуьна твадай министерство (къурулуш) тахьуни чун гьинив агакьарун мумкин ятIа?.. Ихьтин чкада миллетрин садвал, уьлкведин сагъвал, битаввал амукьунни шартIлу кар я. Украина, Гуржистан, Прибалтика чавай къакъудайди хьиз, Белоруссия, Азербайжан, Эрменистан яваш-яваш къакъудунал гьикьван алахънава? Чебни Европадиз катнавай чи “патриотар”… Гьи идеяди (фагьум-фикирди) чун агудда? Авани чи чIехи государстводихъ а идея? Ам вуч ятIа чи Конституциядани ачухдиз лагьанвач. Гьатта адак — цIийивилер кухтурлани…
ЧIехи Гъалибвал чIехи агалкьун я. Амма халкьарин садвал, обществодин (вири къурулушрин) битаввал хьаначиртIа, ахьтин бахт чи гъиле ба-жагьат гьатдай. Бес гила хкIанзамайди тушни чаз халкьарин садвал, бахтлувал, инанмишвал, ихтибарвал, несилрин сагъ алакъа, ирсинин сагьибвал, девлетрин иесивал авун?..
Тарашчияр вилик акатна, тахтарни кьуна, гила мемуарар кхьинал машгъул я. Гьакъикъат дуьз къалурзавайтIа, низ къайгъу авай. Чи гзаф газетарни, журналарни Европадайни Америкадай эмирар кьилиз акъудзавайбур хьиз жезва. Са мус ятIа Россиядай катай писателарни, публицистарни, артистарни гила гьакъикъи ватандашар хьиз къалурзава чи жегьилриз.
Миллионралди кIвалахрикайни, кIваливай-къавайни, мумкинвилеривайни, умудривайни къакъуднавайбур чкIизва кьуд патаз… ЧIаларни, культураярни, адетарни, гьуьрметарни, кIанивилерни квахьзава.
Жанаби доллар, уста манат хьанва чи кьисметар гьялзавай регьберар… Маса регьберрин гафарихъ агъадай гьал тазвач. Вири къиметда ава, чебни югъ-къандавай хкаж жезва. Къуватлуда къуватсузди гьич вичин патаривни агуддач… Аквазвай тербия, тежриба ихьтинди хьайила, вуч кьада акьалтзавай несилри?.. Вуч амукьда чахъ, чи пакадин югъ хуьдай?.. Америкадин долларар? Европадин санкцияр?.. Африкадин бананар?.. Ватан хуьдайбур пулдихъ ма-са къачуда лагьайтIа, бажагьат абурукай чаз умудлу даяхар жеда. Ватан хвейибурни, хуьдайбурни адан хайи рухваярни рушар я.
Чи машгьур олигархди “Анжи” командадиз лап чIехи пуларихъ тагъай жуьредин машгьур футболист хьанач. Амма абурукай чи республикадин я футбол, я маса спорт вилик тухудай амадагар хьанатIа заз чидач… Хъфена гьа атайвал машгьур “гъетер”…
Аскерар, полководецар, регьберар масанай вилив хуьн генани хаталу тирдан гъавурда акьазвач жал? “Импортозамещение” лагьайвалди, чи гзаф карханайрал, майишатрал, санлай шей гьасилунал чан хтаначни! Европани Америка гилани чпин “санкцияр” чал илитIунин къайгъуйра ава. Им я лап хъсан патандакай жедайди. Чпин дарманар амаз, чи вакцина къачумир, чи газни нафт къачун Европадиз хаталу я, фашизмдин лагеррай ахкъудна хвейибуру чи аскерар чапхунчияр тир лугьузва… Гъалибвал къачурбуруз хаинар лугьузва…
Чи къенин тербиядин цIийи “адетарни” Европадивайни Америкадивай маса къачунвай “ивирар” тирдал шак алач. Абуру чун гьинал кьван тухудатIа заз чидач. Чпелай аслу хьун, чпин гъилиз, мециз килигдай абдалар хьун чавай гиламаз истемишзавайди таквазвайбур бес “жуванбур” яни? Гузвай тербия вагьши кицIинди тирла, кьил акьулдив ацIай, марифатлу несилар гьикI арадал къведа? Суалар, суалар… Амма жавабар авач.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
