Тербиядин месэлайрай

Япониядин алимри гьисабзавайвал, чпиз агъуз тир къимет гузвай инсанриз сагълам алакъаяр ва карьера туь­кIуьриз четин ва абурухъ гзаф дуьшуьшра неврозарни жеда. Гьа са вахтунда вири ибур гъвечIи чIавалай арадал къвезва. Имни диде-буба аялдив эгечI­завай тегьердилай кар кьетI ийидай дережада аслу я. Аялриз гъалатI­рихъай, туьнбуьгьрихъай кичIе тежез гьикI куьмек гуда? Чун агъадихъ и ва маса ме­сэлаяр ачухариз чалишмиш жеда.

Аялрин патахъай жуван хивез жавабдарвал къачунихъай кичIе жемир. Диде-буба яз амай кьван ва аялар чалай аслу тир кьван вахтунда анжах чна и ва я маса важиблу рекьяй фин патал къарар кьабулзава. Гьи школа хкяда? План­шетдихъ гьикьван вахт кечирмишда? Нянихъ сятдин шумудалди сейрда? Гьелбетда, аялрихъ галаз меслят авун ва абурун фикир гьисаба кьун лазим я. Амма аял и месэлайра вич вичин­ ихтиярда тун герек къвезвай кар туш. Диде-бубайри кьабулзавай къараррин патахъай жавабдарвал чпин хивез къачуз вердишарна кIанда. И кар аял квехъ галаз рази тушир вахтунизни талукь я, гьатта куьн гъалатI хьайи дуьшуьшдизни. Им аялди вичи вичиз къимет гунин бине я. ИкI аялди  умудлувал  кьатIузва, гьикI хьи, диде-бубадиз вуч авун лазим ятIа чида.

Аялдиз гъалатI жез ва адаз къимет гуз чирун важиблу я. Вири крар сифте ийизвай адахъ тежриба авач. Аялди ам гъалатIрай ва гъвечIи гъалибвилерай къачузва. Кьадарсуз гзаф къаюмвал авуни ва, идаз акси яз, чIехибур аялдив­ къайгъусуздаказ эгечIуни адаз вичин къуватрихъ инанмиш жез манийвалзава. Эгер чаз аял вич вичихъ инанмишди тирди ва мумкин тир гъалатI­ри­хъай кичIеди туширди яз чIехи хьана кIанза­ва­тIа, тапшурмишай кар кьилиз акъудиз тахьай дуьшуьшдани жавандин те­реф хвена кIанда. Адаз мукьвал-мукь­вал лагь: “Вуна къуватар ахтарми­шу­налди хъсан кар ийизва. Вун ви­кIегь­ди ва къуватлуди я! Ша мад сефер­да и кар ийиз чалишмиш жен”. Куьне тереф хуьн гзаф къиметлу кар я. Бязи дуь­шуьш­ра куьне кьве йис хьанвай аялдин гъилер жуванбурай кьун бес я. Вад йис хьанвай аялдиз куьне куьмек гун теклифун, ирид йис хьанвай аял, ада­вай гьи тапшуругъ кьилиз акъудиз хьа­начтIа гъавурда тун, цIикьвед йисан­ яш­да авайдан патав хьун ва, ада эвер гайила, аялдин тереф хуьн лазим я.

Жуван аялрин тереф эхирдал кьван хуьн рикIелай ракъур тавун важиблу я. Гьатта ада вич чIурукIа тухузвайлани, жу­ван аялдин тереф хуьз чалишмиш хьухь. Куьне аялар гьихьтинбур ятIа, абур гьакI кьабула. Чахъ хьиз, абурухъни гьар жуьре гьиссер ава. Абурухъни ажугълу, бейкеф, гьахъсуз жедай ерияр ава. Куьн чIехибурун сенгердал амукьа ва аялар ваъ, абурун диде-бубаяр рафтарвилерин патахъай жавабдарар тирди рикIел хуьх. Вуч арадал атай­тIа­ни, квехъ адетдин алакъаяр амайдан гьакъиндай аялар гъавурда тур ва нянихъ, ксудалди вилик, гьамиша хьиз, абуруз рикI алай мах кIела.

Куьне квез дуьздаказ аялдин тарифариз чира. Тариф авун аялди вичи ви­чиз гузвай къимет хкажунин виридалайни хъсан жуьре я. Кьилинди, бязи къайдайрал амал авуна, и кар дуьздаказ кьи­­лиз акъудун я. Гьа икI, аялдин та­­ри­фар абурун алахъунрай ва кIвалах­дин нетижайрай ая. И вахтунда адан кьадарсуз гзаф тариф ийимир, аял масадбурулай хъсан я лугьумир. Ам ан­жах­ вич вичив ге­къига. Куь тариф маналуди хьун важиблу я. Аялдин кIвалахда квез вирида­лайни гзаф вуч бегенмиш хьанатIа, гьадакай гегьеншдиз суьгьбет ая. Виридалайни хъсан крар жагъу­риз чалишмиш хьухь. Гьатта акьван хъсан­ди тушир кIва­лахдайни са вуч ятIа­­ни хъсанди жагъуриз жеда. Вахтунилай вахтуналди “агалкьунрин ревизия” тешкила. Аялдихъ галаз адавай кьилиз акъудиз хьайи ва тахьай крарикай суьгьбет ая, агалкьунрал — шадвал. Адан фикирриз яб це.

Гьатта абуру тапарарзавайлани, аялрихъ инанмиш хьухь. Сада-садаз ихтибар авун диде-бубайрин ва аялрин арада мягькем ва мукьвавилин алакъайрин­ кьетIенвал я. Аялрин тапаррикай гзаф дуьшуьшра и кардин рекье манийвал жезва. Диде-бубайри чпин аялри гзаф тапарар ийизва лугьуз, ри­кIик кьазва. Бя­зибуру аялривай анжах гьакъикъатда хьайи крар лугьун истемишзава. Гьа са вахтунда гзаф психологри ва муаллимри гьисабзавайвал, аялри, чIехи­буру чеб жазаламишиз ки­чIевиляй, тапарарзава. Куьн аялдиз ахь­тин шартIар яратмишиз чалишмиш хьухь хьи, герек ада вич азад­даказ гьисс ийин. Ам жазаламишни ийимир ва, идаз акси яз, аялдиз жезмай кьван гзаф ихтибар авунин алахъунар ая, куьне адаз гьакIни къимет гузвайди къалура.

ЧIехибуру неинки чпин аялриз, гьакI абурун агалкьунризни итиж авун лазим я. Чеб чпихъ инанмишбур яз чIе­хи хьун патал аялри чеб диде-бубайриз итижлу тирди гьисс авуна кIанда. Аялдиз неинки чпин къиметар ва абуру школада тухузвай тегьер, спортдин секцияда агалкьунар, гьакI хсуси рикIик кьунар, машгъулатар, дус­тарихъ галаз рафтарвилер ва масабур важиблу ва итижлу я. Вири ибурун чкадал чна гзаф дуьшуьшра анжах аялдин сагъламвилиз, кIелунра къиметриз, тухвилин гьиссдиз, михьи ва чими парталриз итиж ийизва. Бес чаз вучиз аялдин машгъулатар итижлу туш? Аквадай гьаларай, чаз абур акьван важиблубур яз аквазвач. Амма эгер чаз чи аялдин халис дуст жез, вичин уьмуьр итижлуди тирди къалуриз кIанзаватIа, чна аялдихъ галаз чими ва рикIин сидкьидай рафтарвал авун патал къуватар ва гуьгьуьл жагъурда.

Критика тербия гунин кьилин алатдиз элкъуьриз чалишмиш жемир. Гьелбетда, тербия гудайла критика эсиллагь квачиз крар туькIуьдач. Им аялдиз­ вуч авун ва вуч тавун лазим ятIа дуьздаказ чирунин къайдайрикай сад я эхир. Амма месэла адакай ибарат я хьи, гзаф диде-бубаяр патал ам тербия­ гунин рикI алай алатдиз элкъвезва. Гьамиша критика авуни,  гекъигунри ва виниз тир истемишунри кардин патахъай аялрин гьар гьихьтин хьайитIани итиж лап фад тергзава ва абурук гъа­латI хьунин кичI арадал гъизва. Вири ибур адетдин инсанвилин тереф хуьналди, тариф авуналди ва гьевеслами­шунал­ди эвез авур­тIа хъсан я. Эгер аял­дин та­риф ийиз­ватIа, адаз мад ва мад сеферда и гафарин ван къвез хуш жеда эхир. И вахтунда ада тапшурмишнавай карни хъсандиз тамамарзава. ИкI, эгер бицIек, хатадай галкIана, кьарадиз ават­натIа, адаз лугьуз жеда: “Дегь, палчухдиз ава­тун вуч хуш текъведай кар тушни, ятIа­ни зарар авач. Ибур арабир жедай крар я, къведай сеферда вун му­къа­ят хьухь ва вири хъсан жеда”. Идалай кьулухъ сифте вахтунда гьар къулай дуьшуьш­да хъуьтуьлдиз бицIекдиз кIва­черин кIа­ник килигун рикIел хкваш.

Аялдиз жувалай чешне къалуриз рикIелай ракъурмир. Дуьз рафтарвал авун тербия гунин гужлу такьат я. Аялди­ сифтени-сифте диде-бубадилай чеш­не къачузва эхир. Гьавиляй аялдиз тербия гузвай вахтунда жуван винелни кIвала­хун важиблу я. Гьар са къулай дуь­шуьшда куьнени гъалатIар ахъайзавайди къалура. Аялар патал им гзаф хийир­лу тежриба я. Чпин чин хуьналди четин гьаларай экъечIзавай диде-бубаяр акунихъ аял патал иллаки еке метлеб ава. Бейкеф авурла, аялдивай ба­гъишлами­шун тIалабиз рикIелай ра­къур­мир.

Аял инсандиз винел патан акунрай къимет гана виже текъведайдан гъавурда тур. Маса инсанар критика авуни­хъай кьил къакъудур. Им квехъ аял галай вахтунда иллаки важиблу я. Куьне рекламайрин плакатри, журналри ва соцсетри инсанар гьа авайвал къалур тийиз­вайди аялриз чира. Гзаф дуьшуьшра анра чапзавай “дуьз” къаматрин мурад чи дикъет чпел желбун, са вуч ятIани ма­са къачудай гуьгьуьл арадал гъун, вири крар анжах хъсанбур яз къалурун я. Куьне аялдиз, вири крарихъ инанмиш та­хьана, вичин фикир арадал гъунин кар­да куьмек це. Куьн инанмиш хьухь, уьмуьрда адаз и кар гзаф герек къведа.

Аялдиз вичин фикирар лугьудай мумкинвал це. Гзаф дуьшуьшра чна, чIехибуру, аялдин фикир са акьван кваз кьазвач, ам важиблуди туширди яз гьисабзава. Бязи вахтара чна, аялдиз вичин фикир лугьун гьатта къадагъа ийизва. Амма ихьтин къайдадалди вич вичихъ инанмиш аял тербияламишиз жедач. Гьавиляй жуван фикир хьунин ва ам лугьунин карда аялдин алахъунар гьевесламиша. Мукьвал-мукьвал гададиз ва я рушаз вуч кIанзаватIа хабар яхъ. Абуруз герек шей масадалай аслу тушиз хкядай мумкинвал ва чпин фи­кирар уьмуьрдиз кечирмишунин карда куьмекар це. Месела, пакамахъ абуруз вуч нез кIанзаватIа, аялрин бахчадиз гьихьтин парталар алаз фидай гуьгьуьл аватIа, жув хайи югъ гьикI къейд­д­а­тIа чириз чалишмиш хьухь. Вири и крари аялдиз вичин къуватрихъ инанмиш ва гележегда вич вичихъ инанмиш инсан яз чIехи жедай мумкинвал гуда…

Нариман  Мамедов,

журналист-педагог, РД-дин

культурадин лайихлу работник