Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

(Эвел — 13-нумрада)

Алатай нумрада къейднавайвал, Нажмудин Самурскийди Да­гъустан вири рекьерай вилик тухун патал вичелай алакьдай вири крар авуна, мумкинвилер ишлемишна. Къе чна адан иштираквал аваз тамамарай са бязи важиблу крар рикIел хкида.

Республикадин экономикада ва промышленностда

1925-йисуз Самурскийди, уьлкведин кьиле авай гьакимривай истемишна, Дагъларин уьлкведин рекьер къайдадиз гъун патал бюджетдин пулар чара авун таъминарна. 1926-йисуз республикада сифте­гьан гидроэлектростанцияр эцигиз гъиле кьуна. Нубатдин сеферда Москвадиз фейила, ада Дагъустандин вилик акъвазнавай крар кьилиз акъудун патал мадни бюджетдилай алава яз 2,5 миллион манат пул чара ийиз туна.

Самурскийди Дагъларин уьлкведин меркез ва къваларив гвай хуьрерни хъвадай михьи целди таъ­минарун патал Октябрдин ин­къи­лабдин тIварунихъ галай къанал гъи­ле кьуна. Ада гьакI Кьибле­патан­ Дагъустандин чилер дигидай целди таъминарун патал Самур-Дербент къанални туькIуьриз туна.

Образованида ва культурада

1920-1930-йисара вишералди аялар сифте яз школадиз фена. Агьалияр урус халкьдин ва дуьньядин культурадихъ галаз таниш хьана. Самурскийди теклифуналди Дагъустандин халкьарин чIалар ахтармишунив эгечIна. Жуьреба-жуьре халкьарин культурадин ивирар хуьдай ва вилик тухудай шартIар арадал гъана.

Республикадин кьил яз, ам экономикадин гьар са хиле кIвалахар къайдадик кутун патал женг чIугу­низ мажбур жезвай. Ада Дагъус­тан­дин Автономиядиз кьилдин бюджет чара авун истемишна.  Халкьдин майишатдин хилери анжах Дагъустандин халкьар патал кIвалахдай мумкинвилер арадал гъана. Вичихъ мягькем гаф авай, чирвилер артух тир, виликамаз жез­май кIвалахрикайни фикирзавай кас Дагъустандин Автономия мадни мягькемарунин къайгъуйрик квай. Вичин везифайрив намуслувилелди, халкьдин къайгъуда хьуналди эгечIзавай регьбер тирвиляй партиядин са бязи юлдашри адал пехилвалзавай. Садбуруз гьатта ам аквадай вилер авачир.

ИкI тирвиляй бязи ксари ам мил­летчийрин жергейра туна. Халкьдиз зиян гузвай, къуллугърилай алудна, республикадайни акъуднавай ксар Н.Самурскийдилай фитнеяр ийиз эгечIна.  Кесиб инсанрин гьакъиндай къайгъу чIуг­вазвай руководителди татугайвилериз рехъ гузвай гьар сад жавабдарвилиз чIугвазвай. ИкI тирвиляйни ам такIанбур тIимил тушир. Хуьруьн майишатдин чилер кардик кутуналди, ада агъзурралди каша атIанвай дагъвийриз ризкьи къазанмишдай мумкинвал гана.

Фитнечийрин кьисас

Государстводин, жемиятдин де­ятелдин, чIехи ватанпересдин гуь­гъуьна датIана пис инсанар авай. Гьеле 1927-йисуз эсеррин партиядай тир Герасимован фитнедалди Самурскийдин кIвалах ахтармишнай. Идалай гуьгъуьниз Москвадин газетда Самурскийдикай критикадин макъала акъуднай. Ихьтин агьвалат­рилай гуьгъуьниз 1928-йисуз  ВКП(б)-дин ЦК-ди Самурский Москвадиз хутахзава ва адаз СССР-дин наркомземда кIва­лах гузва. 1934-йисуз Самурский Да-гъустандиз хквезва. Адаз акурвал, республикада кIвалахар саки члада гьатнавай. Гергебилдин ГЭС-дал кIвалахар саки акъвазарнавай. Хуьруьн майишатдани гьалар хъсанзавачир. Халкьдин ма­йи­­шатдал чан хкун, ам вилик тухун­ па­­тал Самурскийди югъди-йифди зегьмет чIугуна. Районриз, хуьрериз фена. Гьар са чкада майи­шатар ахтармишна, дагъвийрин гьал-агьвал чирна. Чарасуз гьялна кIан­завай месэлаяр гзаф авай. Ада малдарвал, хипехъанвал вилик ту­хунин, хъвадай ва дигидай цин месэлаяр гьялунин, наф­тIадин ва газ­дин мяденар кардик кутунин, дагъларин уьлкведин тIебиатдин девле­тар ахтармишунин, консервиярдай промышленность вилик туху­нин крар гъиле кьуна ва абур кьи­лиз­ акъудунал гзаф инсанар желбна.

Самурскийди культурадин месэлайризни гзаф фикир гузвай. Инал ада Максим Горькийдиз ра­къу­рай чарчяй са кьве гаф тагъана жедач: “Чи Да­гъустан жегьил республика я. 1935-йисан июндиз адан 15 йис тамам жезва. Ваз аквада хьи, адахъ мягькем хьанвай къуватлу беден ва ачух килигун ава. За фикир­завайвал, алай вахтунда чи уьлкведа буьркьуьбуруз гьикI экв ахкваз­ватIа, биши­буруз гьикI ван хквез­­­ва­тIа, кьецIил­бурал гьикI кIур­тар ала­тIа, къаю кьунвайбуруз гьикI рагъ хъуь­рез­ватIа, кьуьзуьбур гьикI же­гьил хъжез­ватIа, — идакай кхьей­­­­тIа, пара итижлу жеда. Гьавиляй за квевай, юлдаш Максим Горький, па­ра тIалабзава, чи юбилей же­далди­,  республикадиз хъсан писателар ре­кье тур. Къуй абуру чи­ Дагъ­­ларин уьлкведикай, къвер­­давай багълар, салар, шад колхозникар ва акьуллу, сагълам жегьи­лар гзаф жезвай республикадикай ктаб кхьирай. Абуруз чи республикадай аламатдин пара шейэр аквада, жа­гъида. Зун инанмиш я, атай ксари кхьей ктаб пара менфятлуди же­да…” Самурскийдин тIалабун са вацралай кьилиз акъуд­най, Дагъустандиз писателрин са десте атанай.

1936-йисуз, Самурскийдин дуст Кирован чандиз къаст авурдалай гуьгъуьниз, уьлкведа троцкистрихъ ва оппортунистрихъ галаз женг чIу­гунив эгечIна. И женгинин лепеяр Дагъустандивни агакьна. Ставрополдай Дагъустандиз НКВД — ГПУ-дин наркомвиле В.Ломоносов рекье туна. Ада лап гегьенш къайдада гьахъсузвилериз, законсузвилериз рехъ гана. Адаз Дагъус­тандин обкомдин кьвед лагьай секретарвиле тайинарнавай Сороки­нани куьмек гана. Абуру Самур­скийдикни, троцкистриз майилвал­завай кас я лагьана, тахсирар ку­туна.

Самурскийдиз аквазвай хьи, уьл­кведа лап татугай вакъиаяр, крар кьиле физва.  Вичин кьилелни булу­тар кIватI жезвайдакай адаз аян хьанвай. И вахтунда ам мукьвал-мукьвал, республикадин месэлаяр гьялиз, меркездизни, Азербайжандизни ва маса чкайризни физвай. Дагъустандиз писвал ийизвай ксари партиядин, советрин ва майишатдин 60-дав агакьна  къуллугъчияр кьуна, абурулайни гъейри, Да­гъус­тандин квайни-квай хейлин интеллигентар, илимдин, культурадин, ис­кусстводин деятеларни дус­тагъра туна.

1937-йисан 24-сентябрдиз “Правда” газетдиз Дагъустандин об­комдин “КтIай позиция” кьил алаз ма­къала акъатна. Ана Дагъустандин обком, партийный кIвалах гъи­ляй­ ахъайна, майишатдин крарал машгъул жезва лагьана, критика ­ийизвай. Макъаладин автордиз халкьдин майишатдин месэлайрал машгъул хьун зиянлу кар яз акуна.

И макъала акъатай вахтунда Самурский Тифлисдиз фидай рекье авай. Адаз, Берийдихъ галаз гуьруьшмиш хьана, республикада  рехъ гузвай законсузвилерикай ихтилат ийиз кIанзавай.

Винидихъ тIвар кьур макъалада кхьенвай: “Алатай 17 йисуз Да­гъустанда зурба промышленность арадал гъанва. Хейлин заводар, фабрикаяр эцигнава, чилин деринар ахтармишнава. Нафт, гугурт, наргимиш, живе жагъурнава, Гергебилдин ГЭС эцигнава, мукьвара ада дагълух хуьрерин кIвалер ишигълаван ийида”. Ихьтин агалкьунар къейднавайтIани, Самурскийдал къванер гьалчзава. Ада кулакриз гуя регьимлувилер авуна, троцскистрин дуст тир лугьуз, ам тахсирлу ийизва. Гьа и юкъуз Самурскийдив вичиз хва хьайивилин гьа­къиндай телеграмма агакь­зава.

1937-йисан 30-сентябрдиз Самурский кьуна. Ломоносова ва НКВД-дин жаллатIри республикадин руководитель гужарик, зулумрик кутазва. ИлитIза­вай тахсирар адав хиве кьаз таз алахъзава. 1938-йисан 1-августдиз Наж­му­дин Самурский инсафсузвилелди гуьллеламишна.

Машгьур са дагъустанвидини Дагъларин уьлкве вилик фин патал Самурскийди кьван крар авунач. Фит­нейрик кутаз­вайтIани, вич та­кIанбур тIимил ава-чиртIани, Самурскийди ви­ри чирвилер, къуватар Да­гъустандин халкьар патал гана.

Эпилогдин  чкадал

Самурскийдин гзаф фикирар, къейдер чарарал аламукьна. Адаз, Ава­ро-Кахетиядин рехъ туькIуьр­на,  Дагъустандинни Гуржистандин ала­къаяр мягькемариз, кьве республикадин экономика ва культура патал менфятлу крар ийиз, туризм вилик тухуз кIанзавай. Дагъустан патал яшамиш хьайи  зурба хциз баркалла лугьудай чкадал бязибуру Ломоносовани Сорокина туькIуь­рай тапан чар (фальшивка) рикIел хкизва. Лугьун лазим я хьи, Самурский кьур кьве йисалай Сорокин Дагъустандай квадарнай. Дагъустандин квайни-квай рухваяр гуьллеламишиз тур Ломоносовавни, Сорокинавни жаза агакьнай.

Самурскийдиз Дагъустан — “Кавказдин Швейцариядиз”, Махачкъала шегьерни республикадин культурадин чешнелу центрадиз эл­къуь­риз кIанзавай. Гьайиф хьи, и планар кьилиз акъудиз тунач. Да­гъус­тан яваш-яваш миллетчивилин, коррупциядин, авамвилин, фанатизмдин есирда гьатна. Уьмуьр, кьис­мет четинди, заланди, туь­кьуьл­ди хьанатIа­ни, Нажмудин Самурскийди республика патал ри­кIел аламукьдай пара крар авуна. Адан тIвар Дагъустандиз рикIин сидкьидай кIанивал къалурзавай ярж яз амукьда.

Ханжан  Къурбанов