Мани — музыка — манидар

Лезги музыка ва мани Дагъларин уьлкведилай яргъариз агакьарун патални чи гзаф композиторри, манидарри, искусстводин устадри зегьмет чIугуна. Инал абурун тIва­рар кьун кутугнава. Готфрид Гьасанов, Сейфуллагь Керимов, Зейнал Гьажиев, Эльза Ибрагьимова, Мегьамед Гьуьсейнов (пешекар композиторар), Рагьимат Гьажиева, ­Ду­рия Рагьимова,  Шамси Къухмазова, Айдунбег Камилов ва Тарлан Ма­­медов, Ризабала Агъабалаев (пе­шекар манидарар), Ражаб Са­фаров,  ашукьар —  Абдуллагь,  Ширин, Са­кит, Нуьсрет, Осман, Айдун, Али­­хан, Шемшир ва гьакI Омар Аю-бов, Асеф Мегьман, Гьасанагъа Мурсалов, Халил Халилов, Керимхан Бабаев, Фетуллагь Рагьимханов, Падишагь Киберов, ТIайиб Мегьамедов, Сергей Аллагькъулиев (гьевескар композиторар)…

Алай аямда и баркаллу ва четин рехъ Маина Абдулмуталибовади, Къагьриман Ибрагьимова, Насир Шагьмурадова, Видади Зульфикъарова, Седакъет Керимовади, Даниял Къазиева, Адалат Къурушвиди, Мурад Саидова, Насир Шагьмурадова, Мавлудин Хаирова, Замир Пашаева (композиторар) Суьл­гьуьят Гьажиевади, Роза Максумовади, Фаризат Зейналовади, Наира Рагьмановади, Залина Шамо­вади, Жамиля Заловади, Марина Алиевади, Жавагьир Абдуловади, Магьира Шириновади, Руслан Пирвердиева, Эльвина Гьайдаровади,  Омар Меликова, Камила Мурсаловади, Алияди, Алинади, Жаклинади, Фатимади, Сейраната (ма­ни­дарар) ва гзаф масабуру (виридан тIварар кьадай мумкинвал авач), музыкальный дестейри (ВИА-ри) давамарзава.

Милли газетда лезги музыка, ма­­ни, искусство авай гьалдиз, секинсузвал кутазвай месэлайриз талукь макъалаяр гзаф акъатайди я. Къе мад чарни къелем вучиз гъиле кьазва лагьайтIа, арадал атанвай гьа­ларикай веревирдер тавуна жезвач.

Инсаният вили-вилик физва. Къе чи агьалийрини мобильный телефонрикай, интернетдикай ва маса гаджетрикай менфят къачузва. Амма лагьана кIанда хьи, бязи вахтара социальный сетра, телеканалра пайда жезвай хабарри, ихтилатри, малуматри сабурлувал квадарзава, нервийрал звал гъизва.

Социальный сетра гзаф кьадар сайтар, контентар кардик ква. Анра чи ватандашарни ава. Абуру чпин фикирарни, мурадарни ачухарзава, меслятар гузва, куьмек тIалаб­за­ва… Вуч лагьайтIани, разивалдай гьерекатар я. Амма социальный сетра сада-садаз тикъетар ягъун, беябурдай ихтилатар авун, лап векъи хьун  (бязи вахтара чпин фикирар урус чIалалдини кхьизва) кутуг тавур кар я.

Сайтдиз экъечIзавайбуру вири рикIелай алудзава: лезгивални, ин­санвални, хсуси лайихлувални, умуми къанунарни. Сада-садаз лап векъи жавабар гузва, гьатта экъуьгъзава, сада масадал чиркин гафар гьалчзава. Вуч патал? Сада милли искусстводикай, лезги манидикай хабар авайди, ам вилик тухузвайди, цIийи манияр арадал гъизвайди вич я лугьуда.  Масада — вич, вичелай зурба кас авачалда. Амайбуру, акатай гьи халкьдин хьайитIа­ни музыка ишлемишиз, лезги музыкадин, манидин диб хкудзавалда. И касдиз масадбуру жаваб гузва: “Вакай искусстводин гъавурда авайди, манидар мус хьайиди я? Вун нин рикIел алайди я?” И гафарин арайра лап чиркинбурни ишлемишзава.

Гьич хъсан кар жезвач. Авайди лагьана кIанда, алай вахтунда алакьун, бажарагъ авайдини, хъсан, ши­рин, гуьгьуьлди къачудай сесиникай магьрумдини мани лугьуз, сегьнедиз экъечIзава. И кар авуниз абуруз чи мехъерри рехъ ачухзава. Музыкантри чпин дестеяр тешкилзава, ахпа манияр лугьудайбурни жагъурзава. Музыкадин гъавурда авайбурухъ, гуьзел сесиналди яб акалзавайбур гьейранарзавайбурухъ галаз сад хьиз ВИА-рихъ ба­жарагъсузбурни агалтзава. Вуч па­тал? Милли мани, музыка вилик тухунин фикир аваз? Ваъ, гьелбетда, пул къазанмишунин, вичин яша­йиш са гьал къайдадиз гъунин мураддалди. Ихьтин ксаривай, са ра­хунни алач, чи искусство вилик тухуз жедач. Идан гъавурдани гьар сад акьуна кIанда. Ахьтин тупIал манидарривай еке истемишунарни авун дуьз жедач.

Маса месэла. Интернетдикай менфят къачуналди, за телеканалри чи музыкантрихъ ва манидаррихъ галаз ийизвай ихтилатрихъ яб акалзава. Журналистди суалар гузва: “Алай вахтунда чи мани гьи гьалда ава? Вучиз чи манидарри маса халкьарин музыкадал манияр лугьузва? Мегер чахъ цIийи манияр теснифдай композиторар авачни?..”

Жавабри тажубарзава ва бедендиз цак акъудзава. “Чи мани авай гьалдикай рахун четин акъваззава, вучиз лагьайтIа чахъ композиторар авач ва гьавиляй чун маса халкьарин музыкадикай манияр авуниз мажбур жезва”,- малумарзава  манидарди.

ГьикI композиторар авач?- хъел къведа и месэладикай хъсандиз хабар авайбуруз. Мегер Маина Абдулмуталибова (Кьасумхуьр), Къагьриман Ибрагьимов (Белиж), Седакъет Керимова (Баку), Даниял Къазиев, Насир Шагьмурадов, Мавлудин Хаиров, Зейнаб Султан­агьмедова  (Дербент), Мурад Саидов, Замир Пашаев, Мегьамед Аликберов, Малик Мустафаев (Махачкъала), Видади Зульфикъаров (КцIар), Адалат Къурушви (Санкт­-Петербург), Зугьраб Мегьамедов  (Ме­гьарамдхуьр) композиторар тушни?! Абурухъ чи манидарри сегьнейрани, мехъеррикни, шад маса мярекатрикни лугьузвай цIуд­ралди, вишералди манияр ава эхир. Гьа са вахтунда абуру цIийи маниярни туькIуьрзава. Амма вучиз ятIани чи манидарри абурухъ галаз яратмишунин саналди тир кIвалах тухузвач. Яраб вучиз ятIа?

И суал за композиторриз гана. Ингье абуру вуч лугьузватIа

Къагьриман  Ибрагьимов:

— Яратмишунин кIвалах регьятди я лугьуз жедач, иллаки компо­зиторвилин. Гьавиляй абур чаз тIи­мил­ни ава. Мани арадал атун патал­ пуд касди — композиторди, шаирди ва манидарди санал кIва­лахун лазим я. Гьайиф хьи, чи патара ихьтин­ тежриба кваз кьазвач. Вучиз ла­гьайтIа, им вахтунихъ, зегьмет чIу­­гу­нихъ (репетицияр авун), финансрихъ (композитордизни, шаирдизни, мани аранжировка ийизвай, фонограмма кхьизвай пешекарризни) чпин зегьметдай пул гун герек я. Со­ветрин девирда и крар гьукуматдин идарайри тамамарзавай. Телерадиокомитетда композиторрикай, шаиррикай ва манидаррикай ибарат художественный совет кардик квай ва ада цIийи манийриз, эсерриз къи­мет гузвай. Авторриз советди кьабулай мани халкьдин алатрин оркестрдихъ галаз кхьидай мумкинвал авай. Манияр радиодай гузвай, телеканалди лентиниз къачуна, къалурзавай. Гила вири и месэлаяр авторри чпи гьялна кIанза­ва. Гьавиляй я абурухъ, я манидар­рихъ пул гудай, харждай адет авач. ЦIийи ва хъсан мани кIанзава, пул гуз кIанзавач. Лугьун лазим я хьи, зи манияр чи хейлин ма­нидарри лу­гьузва, амма за садавайни пул къачурди туш, жуван пул харж авур вах­­­тар гзаф хьана. Гьам репетицияр, аранжировка ийидайлани, видеоклипар кхьидайлани, концертар тешкилдайлани. Зи манияр халкьди хъсандиз кьабулзавайди я. Месела, зун “КИМ” ВИА-дин регьбер тирла, чна галаз-галаз пуд юкъуз­ Махачкъалада концертар ганай ва пуд юкъузни Авар театрдин зал тамашачийрив ацIанай.  Билал Адилован чIалариз туькIуьр­навай манийрин концертар Бакуда ва Дер­бентда гудайлани, гьакI хьана. ТIва­рар кьуникай ра­хайтIа, интервьюяр анихъ амукьрай, чи манидарри концертрани манидин авторар (шаир, композитор) вужар ятIа, малумарзавач. Чаз идакай дарихвал авач, чна яратмишунин кIва­лах давамарзава, амма а ксари чпин къанажагъдин, инсанвилин заланвал, ери къалурзава. ЦIийи манияр кIанз, патав атай садазни за ваъ лагьайди туш. Ан­жах атурай ва маса халкьарин музыкайрикай лезги манияр тавурай.

Мурад  Саидов:

— Бязи ксар гъавурда авачиз ­ра­хадайла, фагьум-фикир тавуна, гьа мецел атай гаф гваз майдандиз экъечIдайла, гьелбетда, ажугъ акатда. Композиторар чахъ виликдайни авай, гилани ава. Гьайиф хьи, къе композиторрин къайгъуйрикай фикирзавай, абуруз кIвалахдай, яратмишдай шартIар тешкилзавай садни авач. ЯтIани абуру лезги ма­ни, музыка дуьзгуьн дережада аваз хуьн патал чалишмишвалзава. ЦIийи-цIийи манияр арадал гъизва. Захъ исятда 140-далай гзаф манияр ава. Зи патав, чIалариз музыка кхьихь лугьуз, манидарар къвенни ийизва. Зи манияр Роза Максумовади, Жаклинади, Залина Шамо­вади, Марина Мигола, Наира Рагьмановади, Зулейха Алирзаевади, Алинади, ашукь Айдуна лугьузва. Хиве кьада, зи патав, манияр кхьихь лугьуз, дарги, аварви, лакви манидарар гзаф къвезва.

Эхь, цIийи манияр арадал гъизвайбур мадни ава. Чаз малум тирвал, музыкадин са бязи дестеярни, ВИА-ярни чпин хсуси манияр, репертуар туькIуьриз алахъзава. Эдгар Рамазанова, Нариман Османова, Руслан Межмулаева, Адил Са­­фа­рова, Амрид Келечиева ва масабуруни композиторвилин кеспидиз майилвалзава, абур цIийи манияр гваз майдандиз экъечIзава. Гьелбетда, абурни четинвиле гьатзава. Мумкинвилер, шартIар тахьу­ни вилик пад кьазва. Чна винидихъ тIвар кьур чи пешекар ва бажа­рагъ­лу композиторрин гуьзел мани­яр чи манидарри ри­кIелай алудзава. Маса миллетрин музыкадикай лезги мани авуна лугьудалди, Рагьимат Гьажиевадин, Дурия Рагьимовадин,  Жамал Шагьмарданован, Гьабибулагь Мансурован, Суьлгьуьят Гьажиевадин, Айдунбег Камилован, Тарлан Мамедован, Ризабала Агъабалаеван, Эслихан Агъаевадин, Абидат Наза­ралиева­дин, Гьава Аллагьвердие­вадин, Даниял Къазиеван, Рустам Къа­рибован, Бейбала Цмиеван, Къа­загьмед Мовланован, Рамиз ­Лачинован репертуардал чан хкана, абуру лагьай манияр гваз сегьнедал экъечIна кIанда. ГьикI ла-гьай­тIа, къенин несилдиз абуру тамамарай манийрин я ван хьанвач, я абурукай хабар авач. И рекьяй чи машгьур гъетерин­ манияр чпин репертуардик кутазвай манидарар ава. Амма абур лап тIимил я.

Зи рикIел са шаирди авур ихтилат хтана. Адан патав, чIалар кхьихь­ лугьуз, чи са манидар атана.

— Ам вуч лагьай гаф я, кхьида ман,- лагьана шаирди,- амма — къиметдихъ. Са чIал — 50 доллардихъ.

— Вуч? Пуд куплет — 50 доллардихъ?

— Эхь, юлдаш. Бес вуна, за кхьей мани мехъеррик, концертра лугьуз агъзурар къазанмишдайла, зун куьн иеси хьуй?

Манидар, хъелна, “чIалар теснифдайбур сагърай” лагьана, хъфе­­налда. Эхь, маса чара тахьай­ла, ма­нидарар кубут чIалар туь­кIуьр­­за­вайбурун патав физва ва яб акалзавайдан зегьле ракъурдай хьтин манияр гваз майдандиз экъечI­зава.

Дустунин мехъерик фейила, музыкантар зи танишар тир. Вичиз азад вахт хьайила, манидар дишегьли зи па­тав атана. Чна са­да-садавай гьаларикай хабар кьуна, жузунарна. Му­зыкадин сесери ­манийвал тагун патал чун къецел экъечIна. Ихтилат манидаррикай фена. Танишди алай вахтунда чи халкьдин арада пара гьуьрмет авай манидаррин тIвар­цIихъ хуш тушир келимаяр лугьуз эгечIна.

— Вун абурал пехил яни? — хабар кьуна за.

— Ваъ, гьелбетда, амма ваз чизвани, абурувай фонограмма галачиз лугьуз, сегьнеда чеб бегьемдаказ тухузни жезвайди туш. Зи патав абур са затIарни туш…

— Лайихлу тIварар ганвай абур са затIар я эхир…

— Вунни гьабурун терефдар я,- лагьана, манидар музыкантрин патав хъфена.

Зун гъавурда акьазва, спортдани, илимдани ва гьакI маса хилерани инсанри кар вилик тухун, агал­кьун­ къазанмишун, виниз тир дережа къа­чун патал гьахълу бягьс, женг чIуг­ваз­­ва. Амма пехилвиляй вичин амадагдиз тикъет ягъун, адан алакьунар, лайихлувилер кваз та­кьун­ дуьз туш эхир. Сада-садалай чешне­ къачудай, малум хьайи синих хкуддай меслят гудай, тарифлу сес авайдал дамахдай, герек вахтунда сада-садаз куьмекна, кар хъсанардай чкадал.

Эхь, чи гадайризни рушариз къазанмишиз кIанзава, амма хъсан манияр арадал гъизвай композитординни шаирдин зегьмет виляй аквазвач. Вири дуьньяда ва гьакI Россиядани авай законралди, яратмишзавай касдин эсер (музыка, мани, пьеса…) ни гьина ва мус та­мамарайтIани, адаз процентар гана кIанзавайди я. Гьайиф хьи, чи республикада и закондини кIвалах­завач.

Чахъ музыкадал рикI алай халкьни, уьмуьр искусстводиз бахшзавай бажарагълу гадаяр, рушарни, абуруз чпин алакьунар къалурдай мумкинвал гузвай мехъерарни, жумарт меценатарни ава. Амма искусстводинни музыкадин пешекарар (композиторар, музыкантар, аранжировщикар, манидарар…), ша­­ирар, санал кIватIна, абуруз яратмишдай кIвалах тешкилдай, бегьерлуди, менфятлуди ийидай центр-ма­кан авач. Гьарда са пипIяй ванзава ва идакай пайгар оркестрни жезвач. Музыкадикай яб акалзавайдан рикIе гьахьдай гьавани, я манини жезвач. Гьикьван хъсан жедай, милли медениятдихъ, музыка­дихъ рикI кузвайбурун арадай и месэла гьялиз куьмек гудай ватандашар майдандиз экъечI­найтIа.

Абад  Азадов