Метлеблу ктаб

Чи халкьари фашистрин Германиядин винел ЧIехи Гъалибвал къачурдалай инихъ — 75, Надир шагьдин геллегьар кукIварайдалай инихъ — 270, Да­гъус­тандин Автономиядин 100 йисарин юбилеяр къейдна. Вилик Ирандин чапхунчияр Дагъларин уьлкведай чукурайдалай инихъ 280 йис тамам хьунин юбилейни ква. Асиррин ихьтин гирвейрал заманайриз сиягьат хъийида, вакъиаяр, хьайи крар мад ва мад сеферда веревирдда, игит, къагьриман рухваяр рикIел хкида, нетижаяр кьада. Бажарагълу пи­сатель, шаир-публицист, юрист  Багъир  Ражабовани,  и мукьвара чапдай акъатнавай Табасарандин тарихдинни эпический сад лагьай роман ­“Намусдин сир”  (“Тайна чести”)  кхьидайла, вичин  виликни гьа ихьтин везифаяр эцигнавай жеди.

Романда авторди Табасарандин, гьакI Дагъларин уьлкведин вири халкьарин тарихда гзаф агъурди хьайи Надир шагьдин чапхунчивилин гьужумрин девирдин вакъиаяр, уьмуьрдин делилар, инсанрин кьисметар, игитвилер, гьунарлувилер чIалан художественный такьатралди рангламишуналди, ачухдаказ, гужлудаказ, бажарагълудаказ къалурнава. Тарихдайни чизвайвал, Дагъустан виш йисаралди Персиядин, Туьркиядин, гьакIни Урусатдин геополитический итижрин, къизгъин женгерин майдандиз элкъвенвай. Англиядин фендигарвални вири девирра аваз хьана: футфа кутаз, сад-садал гьалдариз… ХVIII лагьай асирдин сифте паюнилай Османрин империядин, Сефевидрин державадин, Надир шагь Афшаран, Россиядин арада Кавказда чпин таъсир артухарунин гьерекатар, женг къвердавай къизгъин жезва. 1736-йисуз азербайжанрин афшаррин тухумдай тир Надир Къулиди вич Ирандин шагь (1736-1747) яз малумарзава. Ада империядин сергьятар хейлин гегьеншарзава, чапхунчивилелди маса уьлквейрал, вилаятрал вегьезва. 1734-1743-йи­сара шагьдин кьушунар, тарихчийри къейдзавайвал, агъа кIан кьуд сеферда Дагъустандиз сухулмиш хьана, аксивал авур лезгийринни табасаранрин ва маса гзаф хуьрер барбатIна, инсанар вагьшивилелди телефна. Гьар сефердани патарив гвай акьуллу ксари, гьатта Надиран хва Риза Къули Мир­задини шагь тагькимарзавайтIани, “эгер шагь ахмакь­ ятIа, ада дяведалди Лезгистандал вегьеда” (“Если шах глуп — он пойдет войной на Лезгистан (Дагестан)”) — Ирандин халкьдин и камаллу  мисалдални амал тийиз, “Дуьньядин тIурфан” лугьудайди кьиле авай къизилбашри Дагъларин уьлкведал гьужумар авун давамарзавай. Амма азадвал кIани, руьгьдал мягькем дагъвийри хайи чил, къул хуьнин карда зурба гьунарлувилер къалурна, эвер тавур мугьманар – гзаф ягъияр тергна.

Авторди вичин цIийи ктабда ХVIII лагьай асирдин къалабулух квай сифте паюна уьлкведин кьиблепатан сергьятра душмандин аксина Табасарандин­ ополченцийри гьикI кьетIи женгер чIугунатIа кхьенва, халкь сад авунин, къуватар агудунин карда полководец, политик, бажарагълу шаир — камалэгьли Ка­­лук Мирзедин, адан соратник, ополченцийрин женгинин тешкилатчи, къуччагъ чатухъан, халкьдин­ дирибаш хва Жигер Мажвадан роль, къаматар ­къалурнава. Абуру ивидихъ къаних къизилбашрин ак­сина халкь къарагъарна, душман хайи чилин де­рин­риз гьахьунин вилик пад кьуна. Романда къейд­навайвал, Калук Мирзедиз чизвай хьи, шар­тIари вири дагъвияр сад, тупламиш хьун истемишзава. Абурухъ элкъвена, ада лугьузва: “…Текдиз, къа­­къат­на­­­ чун — зайиф, сад хьайитIа, чун еке къуват я. И гуж­­лу къуватдалди чавай, гьар гьи душман хьайи­тIа­ни, пуьрчуькьариз жеда”. Дагъустанда арадал атанвай гзаф агъур гьалар, къизилбашри ийизвай инсаф­суз зулумар акур Калук Мирзе дагъвийрихъ элкъвезва­, “чи руьгьдин гьарай квез ван жедайвал” эвер гузва, азад авунин милли гьерекатдин кьиле акъваз­зава.

Фадлай квахьнавай и Эвер гунин текст арадал хкунин карда автор, бажарагълу публицист Багъир Ражабовичан лайихлувал екеди я. Ада а эвер гунал­, лу­гьун хьи, халкьдин къагьриман хцин къаматдал  чан хканва. Инал халкьарин эпосрин игитар тир  Куьре­ Меликан, Мининан ва Пожарскийдин, Иван Суса­ни­нан, Куьругълидин, Шарвилидин, Муртазалидин ва ма­сабурун роль, гьунарлувилерни гьикI рикIел хкидач!­

Эвер гуна кьилинди ам я хьи, Калук Мирзедилай дагъвияр, абурун кьиле авайбур къуватар сад авун патал инанмишариз хьана. Сад, тупламиш хьуналди Дагъларин уьлкведин халкьарилай кьиле На­дир шагь авай къизилбашрин геллегьар дарбадагъ ийиз алакьна.

Роман са нефесдаллаз кIелиз жезва, гьикI хьи, ана дагъвийрин дирибашвал, гьунарлувал, пехъи душман хайи ерийрай квадарунин карда кьетIивал, игитвал, викIегьвал, жуьрэтлувал… къалурзавай чи­нар гзаф ава. ИкI, шагьдин тарихчи Мегьамед-Ка­-зи­мани къейдзавайвал, “чпин чилел абур (дагъвияр)­ асланриз, пеленгриз, картариз ухшар я… Тарихдин тежрибади къалурзавайвал, ихьтин халкь магълуб ийиз жедач”. Дагъустанда гьар са кIунтI, де­ре-тепе, тар-къван, кул-кус… душмандиз акси къе­ледиз элкъвезвай. Ягъияр дарбадагъзавай къагьриман рухвайрин къилинжрикай цIелхемар хкатзавай… — кхьизва авторди.

1741-йисан сентябрдиз мад сеферда Дагъустандал вегьейлани, шагьдин планар екебур, Урусатдиз аксибур тир — вири Кавказ вичин пацук кутадай мурадар авай. Амма кьиле фенач. Авторди романдин 51-кьиле къейднавайвал, Андалалдин дере­да Дагъларин уьлкведин вири халкьарин сад тир къуватралди Надир шагьдин геллегьар дарбадагъна. НуцIал Мегьамед-ханан, аваррин халкьдин игит Чупалаван, Муртазали Къазикъумухскийдин, Агьмед-хан  Мехтулинскийдин, лезгийрин башчияр Жабаран ва Гьажи Билалан, кушандереви Тавакалан, табасаранрин кьегьал рухваяр Калук Мирзединни Жигер Мажвадан отрядар иллаки тафаватлу ва Да­гъустан вири дуьньядиз машгьур хьана.

Сифте гафуникай, 52 кьиликай, эхиримжи гафуникай ибарат романдин художественный чIал ранг ядай, мана ачухардай таъсирдай такьатралди, афоризмайралди, метафорайралди, гекъигунралди, камаллу мисалралди девлетлу я.

“Халис художник тарихчини, шаирни, философни, гуьзетчини (наблюдатель) хьун лазим я, — кхье-най­ Н.Бестужев-Марлинскийди. — Гьакъикъатдани гьакI я: чIехи вири художникар санлай алим инсанар­ тир”. “Тайна чести” романдин авторни гзаф те­реф­рин бажарагъдин сагьиб, ялавлу публицист я. Адан гъиликай хкатнавай романдик дерин идея ква: садвал, тупламишвал чи халкьариз гьамиша, рагъ хьиз, герек я. Садвал авай пятилеткайрин йисара халкьдин майишат йигиндаказ виликди фена, инсани­ятдин вагьши душман фашизмдал гъалибвал къачуна, дя­веди барбатI авур халкьдин майишат, шегьерар, хуь­рер са куьруь вахтунда гуьнгуьна хтуна­. Роман­ди Дагъустандин халкьарин садвилиз, жегьил­-жава­нар ватанпересар яз тербияла­мишуниз къуллугъда.­

Вичин маналу уьмуьрдалди, яратмишунралди, публицистикадалди Багъир Ражабова чаз, кIелза­вайбуруз, дериндай фагьум-фикир ийиз, эдебдин, ах­лакьдин, марифатдин, руьгьдин лап хъсан ерияр кутаз, активный идейный гражданар жез куьмекзава. Эхь, садвал хьиз, дуьзгуьн идеяни герек я. Уьл­кве чукIурай хаинриз чIехи Советрин Союздин зурба агалкьунар, кIвенкIвечи идеология, халкьарин­ ватанпересвал, кьунвай рекьихъ инанмишвал такIан тир. Къе чун гьинихъди физва? Мурадар, идеалар гьихьтинбур я? Жегьилриз, къацу экв куз, виликди финин рехъ, тайин идея акуна кIандачни?! — гьахълу суалар эцигзава ватанперес хва Багъир Ражабо­ва ктабда эхирдай авунвай вичин веревирдера. “Чи уьмуьр — сиягьат, идея — уьмуьрдин рехъ къалурдай­ди я, — камаллудаказ кхьенай Франциядин писатель Виктор Гюгоди (1802-1885). — Мурад, идея квахьна хьи, къуватар — такьатарни тIач жеда”.

Автордикай вичикайни са кьве гаф. Багъир Ражабован тIвар газет кIелзавайбуруз фадлай таниш я. Къастунал кIевивили, вири вичиз чириз кIан хьуни жегьилдиз, кIвалахдивай къерех тахьана, партийный, журналиствилин, юриствилин кьилин чирвилер къачудай мумкинвал гана. Зегьметдин рехъ Хивдин райгазетдин редакцияда кIвалахунилай башламишна: жавабдар секретарь, редактордин заместитель, редактор, ахпа — ВЛКСМ-дин райкомдин секретарь, КПСС-дин райкомдин секретардин куьмекчи… РД-дин юстициядин Министерствода къад йисуз халкьдин майишатда правовой, жемиятдин ва диндин тешкилатрихъ галаз правовой пропагандадин кIвалахдин ва  жемятрихъ галаз алакъадин отделрин начальник хьана.

Гьахълувилин терез гвай инсан, чIехи ватанпе­рес Багъир Ражабовича 80-90-йисара законсузвилерин, чукIурунин аксина вичин сес хкажна. А чIавуз акъатай адан метлеблу макъалайрин кьилерини гзаф крарикай лугьузва: “Пусть осенит нас от­­вага отцов”, “Конституция — гарант единства и ста­­биль­ности”, “Неомаккартизм”, “В наш дом стучится бе­да”, “Моё кредо — закон”, “Парад президентов — развал страны” ва гзаф масабур.

Б.Ражабован яргъал йисарин намуслу зегьмет СССР-дин халкьдин контролдин лайихлу работник, РД-дин лайихлу юрист тIварар, 23 орденни медалар­ ва маса шабагьар гуналди къейднава. Хивда адан тIварунихъ куьче янава. 80 йисан юбилейдиз шаир Россиядин писателрин Союздин М.Ю.Лермонтован тIвар алай къизилдин медални галай “Недаром помнит вся Россия” дипломдиз, 85 йис хьайила, А.П. Чехован къизилдин  медалдиз, гьакIни “Ленинский комсомолдин — 100 йис” ордендиз лайихлу хьана.

Са жерге СМИ-ра са къатда эдебсузвал, шитвал, марифатсузвал, гуж гъалибун пропаганда ийиз­вай, центральный телевиденидин бязи каналрай,  интернет-порталрай къалурзавай передачаяр зегьерлу хушракандин чилиниз элкъуьрнавай, ктаб чирвилерин чешме яз амачир, чи виш асиррин эдеб, ахлакь, хъсан адетар, идеалар либеральный буржуазиядиз кIанивал чарабуралди, чIурубуралди эвеззавай алай девирда Багъир Ражабовичан камаллу яратмишунри чаз гьамиша игьтиятлу хьуниз, мукъаятвал хуьниз эвер гузва.

Адан цIийи ктабдихъ жегьил-жаванар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишун патал еке метлеб ава. 300 экземплярдин тираж аваз “Мавел” чапханада акъуднавай ам неинки студентрин, муал­лимрин, алимрин, гьакI гьар са касдин столдал хьуниз лайихлу я. Табасаран чIалай урус чIалаз устад­вилелди таржума авунвай чи дуст Гьажи Илья­со­вазни чухсагъул лугьуз кIанзава. Эхь, “Тайна чес­ти”­ роман РД-дин Госпремиядиз лайихлу я.

ЦIийи ктаб мубаракрай, Квехъ сагъламвал, яргъал уьмуьр ва мадни агалкьунар хьурай, гьуьрметлу Багъир Ражабович!

Ш.Шихмурадов