Чинебан кIвал (Романдай чIук)

15-февраль — аскерар-интернационалистар рикIел хкидай югъ

Йисар алатунивай, ХХ асирдин гъалатI яз гьисабзавай, чи кьушунри Афгъанистандин чилел Ватандин тапшуругъдалди “интернациональный буржи” тамамарай йикъар, ана кьиле фейи залан вакъиаяр рикIел хкун  адетдиз элкъвенва. ГьикI хьи, чи аскерри, командирри, полководецрини а чIавуз гзаф магьрумвилериз таб гана. Игитвилин чешнеярни тIимил  къалурнач. Чи ватанэгьли Советрин Союздин Игит Абас Исрафилов абурукай сад я.

И чина гьа вакъиайра иштиракай къенин чи ветеранрин рикIел хкунар-художественный эсерар чапзава. ГьикI хьи, а вакъиайрин четинвилер, заланвилер, абуруз хьиз, маса  низ чида?

Мад са кар: и кхьинрихъ жегьил несилар халисан ватандашар, уьтквем къаст авайбур яз тербияламишдай кьетIен метлеб ава. Игитвилериз гьамиша чка ва мумкинвал авайди чирзава.

***

…24-мартдиз пуд лагьай операция башламиш хьана. Полк Даши шегьердай экъечIна, дагъдин хуьрер галай патахъ рекье гьатна. Сурхаб вацIал алай муьгъ душ­манри, чи кьушунар къвез акурди, хъиткьинарна. Чун  чу­кIур­навай муькъуьн патавай вацIай экъечIна.  Хуьреравай ислягь жемятри, лацу пайдахар гваз руквадин кIвалерин чIе­рейрал экъечIна, чи кьушунар шадвилелди къаршиламишзавай. Душманар катна дагълара чуьнуьх хьанвай. И йиф, кьуд патахъ къаравулар эцигна, аскерри дагъдин ценерив са ачух чкадал акъудна.

Пакадин юкъуз экуьнахъ фад, Абидан БТР кIвенкIве аваз, 3-батальондин командир майор Яровых дагъдин кьакьан са хуьруьз хкаж жедайвал хьана. Батальондин командирди фидай рекье виридаз бронированный техникадай къецел гьич кьилни акъуд тавун буйругъна. Капун юкьвал алай хьиз, вири аквазвай дагъдин синерилай снайперри ягъун мумкин тир. Анжах афгъанрин аскерар чи БТР-дин винел ацукьнавайвал амукьна. Сад лагьайди, абуру чпин халкьди чеб яда лагьана гьич фикирни ийизвачир. Кьвед лагьайдини, БТР-дин къене абур вири гьакьни ийизвачир. Кьве сятинилай виниз четин рекьерай яваш-явашдиз хкаж хьайи чун эхир са хуьруьз агакьна. И кесиб хуьре виридакай хкатна кьве гьавайрин са кIвал аквазвай. Комбатди БТР гьа кIвалин вилик акъвазариз туна. Машинра авай аскерар, гьасятда чпин яракьарни гваз машинрин вилик экъечIна, кьуд патахъ гуьзчивал тухуз акъвазна. И зурба кIвал хуьре виридалайни девлетлу Манакер лугьудай тIвар-ван авай зулумкардинди­ тир. Ам са югъ вилик, тухуз жедай кьван шейэрни кIватIна, вичин дестени галаз, дагъдиз катна. ЯтIани адан кIва­ляй яракьар чуьнуьхнавай чка жагъана. Ана 50-лай виниз гьар жуьредин яракьар, кьве шешелдилай виниз патрумар авай.

Абидни комбатдихъ галаз Манакеран кIвализ гьахьна. Винелай артух тарифдинбур туширтIани, кIвале­рин къенепатар гзаф гуьрчегдиз туь­кIуьр­навай. Цлар тIебиатдин, дишегьлийрин ва маса гьар жуьре шикилрив безетмишнавай. Са кIва­лин чилел ишлемиш тавунвай къизилдин яд ганвай чайдин гуьрчег къапар­ ва чайникар авай са шумуд ящик алай.

Комбат аскеррин юкьва аваз кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана. Абид сад лагьай мертебада амукьна. Са кIва­лиз гьахьайла, адаз ана пипIе акъвазарнавай кIарасрин арадай лацу хун алчудна чуьнуьхнавай тфенг акуна. Абид, тфенг вахчуна, кIвалерин къенепатан гьаятдиз экъечIна. Ина са къерехда бал­кIанар, малар кутIундай яргъи шалман, адан кIаникни малариз алафар вегьедай тIун авай. Абида гъилевай тфенгдин кIуф гьа тIуна экъуьрна, жагъай затI хьанач. Ам, патав гвай ракIар ахъайна, цурин къенез тамашна. Ана мичIи тир, жагъай затI хьанач. Къецел экъечIдайла адаз цлан вини кьиляй хьиз са гъуд фи­дай  хьтин тIеквен акуна. Абид къецел экъечIна, гьа тIеквен авай цлаз къецелай тамашна. Цлал вад-ругуд метр кьван яргъивал алай, амма ракIар гьинай аватIа аквазвачир. Ада гьаятдай са ккIал къачуна, мад цуриз гьахь хъувуна, ккIал гьа тIеквендиз гадарна. АтIа патай ккIал са затIуна акьур ван хьана. Абида тIеквендилай агъадихъ цлахъ галай куьгьне шейэр галудна, дикъетдивди килигна. Винелай кьарадин сува­гъа­р­навай­тIани, виликдай рак авайвал цал хъиткьиннавай…

— Алад фена комбатдиз эвера. Ина чи­небан кIвал ава лагь! — Абида къвала­вай физвай аскердиз тапшуругъ гана.

Кьарадикай авунвай цал чукIу­риз акьван зегьмет герек атанач. Са шумуд сеферда тфенгдин къундах акьурла, ра­­кIа­рин вини кьиляй чIехи хъалхъам акъат­на. Анай къенепата са шумуд зурба тапус авайди аквазвай. “Мукъаятвал хъсан затI я, белки, абурун къене душманар ацукьнава жеди?” — фикирна, Абидаз ачух хъалхъамдин къенез гуьлле гуз кIан хьана. Гена гьа и арада теспача яз комбат акъатна.

— Тади ийимир, юлдаш сержант, — лагьана, комбат чкIанвай хъалхъамдай кIвалин къенез тамашна. МичIи чкадай зурба тапусрилай гъейри, затIни аквазвачир.

— Фонарь къала! — гьарайна ада. Са ни ятIани адав, эквни куькIуьрна, китайдин фонарь вугана. Комбатди цурин къе­не пад экуь авуна. Анаг кIарасдин тапусрай ацIанвай. Комбатди гумадин са шашка вегьез туна. Акунрай, ана чан алай затIни авачир.

РакIарин амай чка вири хайила, комбатдилай вилик Абид ва мад кьве аскер къенез гьахьна. Им Манакеран техил-девлет хуьзвай чинебан кIвал тир. Ана са шумуд тонн къуьл, дуьгуь, хипен­ кьурай якIарин жендекар чуьнуьхнавай. Комбат рациядай полкунин командирдихъ галаз рахана, агьвалатдикай хабар гана. Полкунин командир акьван яргъа авачир, са арадилай атана акъат­на. Ам Манакеран кIваляй жагъай яракь­риз, техилдиз тамашайдалай кьулухъ кIвалерин вилик кIватI хьанвай, къе­къвераграл хьтин куьгьне парталар алай жемятдихъ таржумачидин куьмекдалди рахана,  Манакеран кIваляй жагъай девлет, яракьар квачиз, чпин хуьруьз паюн теклифна.

КIватI хьанвайбурувай садавайни  хазинадик кягъиз жезвачир. Виридаз кичIе тир.

— Куьн къе хъфидайди я, ада хтана чун тукIвада, — лагьана са кесибди жемятдин арадай.

— Квез кичIе жемир, ам мад инихъ хкведач. Куь гишила авай хизанриз садра кьванни тухдалди фу це. Техил куь арада пая, — тикрарна командирди. Таржумачиди адан гафар афгъан чIалал тикрар хъувуна.

— Чаз чарадан гьарам кIандач! — гьарайна жемятдин арадай  мад сада.

— Ада чи хам хтIуннавайди я. Адан девлет вири чи зегьметдалди къазанмишнавайди я, — лагьана са кесиб яшлу афгъанвиди, халкьдин арадай экъечIна. КIвалерин вилик акъуднавай кьурай якIун са жендек хкудна, къуьнел яна, вичин къазма галай патахъ хъфена. Халкь са геренда сад-садаз тамашиз акъваз хьана, ахпа, са-сад къвез, жендекар тахьай мисална. Техилни, садбу­ру шешелра тваз, садбуру  кьилел алчуднавай чалма ахъайна, гьам шешел хьиз ишлемишиз, тухвана. Полкунин командир са геренда абуруз тамашиз акъвазна, ахпа гъилин ишарадалди чаз хъфинин буйругъ гана, вични БТР-диз  хкаж хьана.

— По машинам! — гьарайна комбатди.­ Машинар руг кьилеллаз, гьа атай­вал­, дагъдай эвичIиз башламишна. МичIи же­дайла хьиз гьа накь йиф акъу­дай вацIун­ къерехдиз агакьна… Командирди хкя­гъай­ чка вири патарихъай ахтар­миш­на, са кул-кусни авачир, дагъдай­ эвичI­­завай кас хьайитIа, кьвед-пуд ­километрдин  мензилдамаз  аквадайди тир…

Сардар Абил

 _______________________________________________________________________

ЦIантарар

19-июндиз, гьяд йикъан пакаман сятдин муьжуьдан зураз, Абидан патав Кьади халу атана.

— Ви рикIел аламатIа, цIантарар кIватIиз фидай вахт хьайила, вуна вазни лагь лагьай­ди тир. Эгер ваз вахт аватIа, захъ галаз ша…

— Къе югъ хъсанди хьана: артух чимини туш, хъсан къекъвез жедайди я. Ша за ваз цIантарар гьихьтинбур ятIа къалурда, — лагьа­на, Кьади вилик фена. Ам дагъдин цIарарив агакьайла, акъваз хьана.

— Ингье, хтул, ибур гьа чна чайдиз вегьезвай цIантарар я, — лагьана, Кьадиди Абидаз ви­лик квай гъвечIи цIаран кьилел, гьарнихъ кьалар чкIана, яргъи чIарар алай хъицикьдин чIехи бармак хьиз аквазвай къацу  кIунчI  къалурна.

— Дагъдин пурнияр! Чна  ибуруз  дагъдин пурнияр лугьузвайди я. За ибур чи хуьруьн  чархарай гъвечIи чIавуз кIватIзавайди тир…

— Ма, и турба ваз. Иниз кIватIа,- Кьадиди вичин къуьнуьз вегьенвай чантадай акъудна, гъиле кьадай кьве тум акална, хунун пекиникай цванвай  турба Абидав  вугана. Турба къачун патал эрчIи гъил яргъи авурла, Кьадидиз Абидан атIанвай тIуб акуна.

— Им чи заводдин кIвалах яни? — хабар кьуна ада.

— Эхь, Кьади халу. Им заз машзаводдин патай амай савкьат я.

— ГьакI хьана, хъсан хьана!…

— Вуч хъсан хьана?

— ГьакI хьана, хъсан хьана! Зун инанмиш я, вун гьа гъвечIи дуьшуьшди чIехи баладикай хвенваз хьун…

— Ам гьикI лагьай чIал я, Кьади халу? Гъавурда акьадайвал лагьайтIа жедачни? — Абид  адан гафарин гъавурда акьунач.

— Ацукь са геренда, чна кьведа ялни яда, за ваз са кьисани ахъайда, — лагьана, Кьади па­тав гвай цIаран къванцел, гъилевай пекинин­ турба кIаник кутуна, ацукьна. — Жувани гьами­шанда, къванцел ацукьдайла, кIаник са затI ку­тур. КьецIил къванцел садрани ацукьмир. Къван къайи затI я: инсан хабарсуз кефсуз жеда…

…Са пачагьдихъ вичин далу акалнавай, вири крар ихтибарнавай нуьквер авай.  Абурун­  арада къуллугъдилай дуствал артух тир. Нуьк­­­верди, вуч дуьшуьш кьилел атайтIани, «ГьакI хьана, хъсан хьана!» лу­гьуз­, пачагь секинардай.

Са сеферда гъуьрчез фейила,  яракь дуьз ацIурначни, гьар гьикI ятIани,  гъуьрч ядайла тфенг пад хьана, пачагьдин гъилин са тIуб га­латна. Ада дустуниз и кардин патахъай туьн­буьгь авурла, нуькверди: «ГьакI хьана, хъсан хьана!» лагьана.

«Хъсан хьанач!»- пачагьди, дуствилизни килиг тавуна, нуьквер дустагъдиз ракъурна.

И кар хьана са йис кьван алатна. Мад сеферда гъуьрчез фейила, инсанрин як незвай вагьши инсанри, вири къаравушарни галаз пачагь есирда кьуна, чеб яшамиш жезвай чкадиз­ хутахна. Дестекдал кутIунна, кIа­расар гъа­­на, цIай ядайла, абуруз пачагьдин са тIуб га­ла­чирди акуна. Мавгьуматрихъ инанмиш тир абуру нукьсан квай касдин як нез­вайди тушир­. ТIуб галачиз акуна, есирда авайбурукай пачагь ахъайна… Гила, кIвализ агакьайла, зулумкардин рикIел вичин тIуб гала­тай вахт хтана. Регъуь хьана, рикIиз намусди азаб гуз акуна, ам тадиз дустагъдиз дустунин патав фена.

“ГьакI хьана, хъсан хьана!” лагьай вах­тунда­  вун гьахъ тир, зи дуст, — пачагьди вичин кьи­лел атай дуьшуьш дустуниз ахъайна. — Анжах вун тахсир квачиз дустагъда ту­на, заз гила гзаф фикир хьана. Ам за авур чIу­ру кIвалах я. За вавай зи тахсирдилай гъил къачун тIалабзава…

— ГьакI хьана, хъсан хьана! — жаваб гана мадни дустуни.

— ГьикI хъсан хьана? Бес за вун йисан къене дустагъда туначни? — пачагь дустунин жавабдал генани тажуб хьана.

— ГьакI хьана, хъсан хьана, пачагь. Эгер дустагъда туначиртIа, зунни вахъ галаз гьана­ жедай, —  жаваб гана нуькверди…

«Лезги газетдин» 2018-йисан 29-нумрадай

_____________________________________________________________________________________

«Туьркиядин шпион…»

23-июндиз, кIвалах куьтягь жедалди са цIуд декьикьа амаз, Абидаз Шевченкодин горкомдин пар­тиядин сад лагьай секретарь Баева вичин патав ­эверна. Ада, Абид  кабинетдиз гьахьнамазди, тади кваз къарагъна, гъил яна, вичин къаншарда ацукьарна, гьасятда лазим  ихтилат башламишна:

— Грозныйда чи шегьердин агьалийрин  2000 -дахъ агакьна аялар пионеррин лагерра ава. Чаз ван хьайивал, ЦIийи Узендай хъфенвай чеченриз гьанавай аяларни муаллимар есирда кьаз кIанзава. Аялрин диде-бубаяр,  анай аялар хкваш лугьуз, зи патавни атанвай, са кьадарбур аэропортуникни кIватI хьанва.  ГьакI хьайила, чаз вун тади гьалда Грозныйдиз ракъуриз кIанзава. Артух бедбахтвилер жедалди, муаллимрихъ галаз ра­хана, абур иниз гваз хтана кIанзава.

— ГьикI? Кве аваз?…

— Тади ийимир… Эхирдал кьван яб це. Инай куьч жезвайбур гваз Грозныйдиз самолетар физва. Вунни исятда абурухъ галаз фида. Грозныйдиз агакьнамазди, диспетчердивай аялар мус хкун лазим ятIа хабар  кьуна, лагердиз  алад. Муаллимар кIватIна, сифте абур гъавурда тур.  Аялрик кичIевал, къалабулух акатдайвал тавурай. Амай крар агьвалатдиз килигна, жува чкадал кьиле твах. Самолетди вун аэропортуна вилив хуьзва…

— Бес зун са документни гвачиз фидани? — Абид  Баеваз килигиз акъваз хьана.

— Комондировкадин чар гьазур я. Исятда гъида. Тади ая! — Баева Абидан далудихъай гъил вегьена, ра­кIа­рал кьван рекье туна. Абид экъечIай ракIарихъ  са дишегьли акъвазнавай.

— Паспорт къачуз рикIелай алудмир… Вун къецел  ма­шинди гуьзетзава. Им — ви командировкадин чар,- ада Абидав кьве къатнавай чар вугана. Абида чар мад са сеферда кьве­чIил хъувуна, перемдин винеллай къултухда туна, къецел гьерекатна. Къецел акъвазнавай чIулав “Волга” машиндаваз Абид  кIвализ хтана.

— Вак квайди вуч тади я? — хабар кьуна ФатIимата.

— Зун Грозныйдиз командировкадиз физва. Вучиз ятIа, хтайла ахъай­да, — Абида паспорт къачуна, ая­ларни ФатIимат къужахламишна, къецел катна…

Аэропортунин вилик квай чкаяр, къенепад инсанрай ацIанвай. Чка-чкадал чемоданар, сумкаяр, тIвал янавай пекер кIватIна эцигнавай гьамбарар алай. Ибур ЦIийи Узендай хъфизвайбурун шейэр тир. ЧIе­хи пай дишегьлийрин гъилик аялар квай. Чка-чкадал милицаярни акъвазнавай. Инсанрин къалабулух, шел-хвал, гьерекатар  акурла, абур, халис­  дяве башламиш хьана, масаниз куьч жезвайбур хьиз аквазвай. Аэропортуниз гьахьзавай ракIарал са шумуд милица акъвазнавай. Абид акурла, абуру гъавурдавайбуру хьиз, са манийвални тагана, ам къенез ахъайна. Грозныйдиз лув гуз гьазур хьанвай самолет, вири ацукьна, Абидал вил алаз акъвазнавай. Ам хкаж хьанамазди самолет чкадилай юзана…

Грозныйдиз агакьайла нянин сятинин  9 жезвай. Аэропортуниз хтананамазди диспетчердин патав фе­на. Амни аялар Грозныйдай рахкурна кIанзавайдан гъавурда авай.

— Пакаман сятдин муьжуьдаз инай чIехи ИЛ-76 самолет физва. Аялар са сятинин фад галаз хъша, — хабар гана диспетчерди.

— Ада гьикьван инсанар гьакьда? — хабар кьуна Абида

— Аялар  пуд вишев агакьна ацукьариз жеда…

Аэропортунин идарадай экъечI­на, гьи патахъ фин лазим ятIа чин тийизвай Абид таксида ацукьна, лагердиз  гьализ туна.

— Нянин цIудалай кьулухъ  чна я лагердиз, я лагердай къецел кас ахъайзавайди туш. Квез вуж герек я? — хабар кьуна варарихъ атай къара­вулди.

— Зун Шевченкодай, тади кIвалах аваз, исятда самолетдай эвичIна атанвайди я. Заз муаллимар акун лазим я, — лагьана Абида.

— За исятда  ачухда, — варараллайда, жибиндай куьлег акъудна, варарин гъвечIи ракIар ачухна. — Ваз муаллимар авай чка чизвани?

— Ваъ. Зун иниз атанвайди  сад лагьай сефер я. Ваз четин туштIа, заз абурун кIвал къалура…

— Ша! — ракIар куьлегдалди къаравулди кIев хъувуна, ам Абидан вилик акатна.

— Куьне чи рикI вучиз акъудзава? Вуч хьанатIа лагь кван. Шевченкодани дявеяр авани?- Абид табуреткадал ацукьнамазди, мад са дишегьли рахана.

— Санани дяве авач  Зун атунин метлеб­ вуч ятIа, за квез исятда лугьуда. И лагерда  муаллимрин арада  жавабдарди вуж я?

— Зун, Антонина Ивановна я,- гъил хкажна эхиримжи суал гайи дишегьлиди.

— Антонина Ивановна, муаллимар вири ина авани?

— Ваъ, вад итим и къвалахъ галай кIвале­ни ава, и винел алай мертебадани ругуд дишегьли ава…

— Исятда виридаз инал эвера…

— Вуч ятIани Шевченкода са кар хьанвайди я!.. — шел акатна, са дишегьли вичин па­тав гвайдан далудихъ чуьнуьх хьана. Са акьван вахт арадай фенач, муаллимар  вири кIватI хьана. Виридан чинрик серин квай. Итимри Абидаз гъилер яна. Садбур табуреткайрал, садбур кроватрал ацукьна, садбурни, гъилер хурухъ гьалкъада туна, кIвачел­лаз, Шевченкодай атанвайда гъанвай  хабар ачухунал вил алаз акъвазнавай.

— Гьуьрметлу юлдашар, сад лагьайди, заз чириз кIанзава, куьне ина гьикI ял язаватIа. Куь тIуьн-хъун, кIвалахдал фин-хтун гьикI ятIа. Квез ва аялриз ина хуш яни? Куь кефи ина хазвай, квез гаф-чIал лугьузвай кар авани?- лагьана, Абид  сифте виридаз, ахпа Антонина Ивановнадиз килигна.

— Ина вири хъсан я. Аялризни бегенмиш я. Аяларни рази я, колхоздин руководствони… Чун аялар туш, гьуьрметлу мугьман. Ву­­на, чун йифен цIусадан зураз  кефияр гьикI ятIа чирун патал кIватIнавайди яни? Вавай, чи рикI акъуд тавуна, вуч хьанватIа, вун вуч патал атанвайди ятIа лугьуз жедачни? — Антонина Ивановна туьнт жез башламишна.

— Дуьз, авай кIвалах лагь тIун! — мад сада къал кваз лагьана. Муаллимрин арада кушкушдин ванерни гьатна.

— Гьуьрметлу муаллимар! Яб це! За квевай и крар хабар кьуник ва зун иниз тади гьалда атунихъ  ихьтин себеб ава. Зун иниз хушуналди атанвайди туш. Зун Шевченкодин  горкомдин сад лагьай секретарь Баеван тапшуругъдалди атанвайди я. Ина ял язавай аялрин диде-бубаяр исятда Шевченкодин аэропортуник ква. Халкьдин сиве ЦIийи Узендай  хтанвай  чеченриз  инавай аяларни муаллимар есирвиле кьаз кIанзава лугьудай ванер ава…

— Ву..у..ув!  Ма..а..ма! — дишегьлийрай гьар жуьре ванер акъатна. Абурук къурху акатнавай.

— Белки, абуру  ахьтин кIвалах ийидач жеди, амма чун мукъаят хьана кIанзава…

— ЦIай авачир чкадай гум акъатдач лу­гьудайвал, гуьгъуьна кар авачиз хьанайтIа, ихьтин ванерни акъатдачир, — лагьана са дишегьлиди.

—  Гьар гьикI ятIани, чна вири лазим тир серенжемар кьабулна, аялар хатадивай яргъаз авуна кIанзава. Квевай исятда тIалаб­за­вайди вуч ятIа яб це! Сад лагьайди, куьн се­кин хьун. Кьвед лагьайди, куьне аялар се­киндиз, са зеррени къалабулух кутун тавуна, тади гьалда пакамаз Шевченкодиз хъфена кIанзавайдан гъавурда тун лазим жеда.

— Пакамаз!? — виридай гьарай акъатна.

— Эхь. Пакаман сятдин муьжуьдаз чун аэропортуна хьана кIанзава. И лагерда муаллимарни  аялар вири санлай шумуд кас ава?

— Агъзурни са виш кас,- туьтер ифенвай ванцелди жаваб гана Антонина Иванов­нади­.

— Аялар пакамаз куьне мус къарагъарзавайди я?

— Пакаман ругудаз…

— Аялрин арада къалабулух тежедайвал, сифте чна гъвечIи классар рекье твада.  ГьакI хьайила, Антонина Ивановна, чна пуд виш кас жедайвал, пакамаз хъфизвай классрин муаллимринни аялрин  тIварар исятда кхьена гьазурна кIанда.

— Вучиз вахт жедалди хъфизва лагьайла, чна аялриз вуч жаваб гуда?- хабар кьуна са муаллимди.

—  Шевченкодавай диде-бубаяр дарих хьанва. Абуруз хтана кIанзава лагь….

— Чун аэропортуниз кве аваз хъфида?- хабар кьуна мад са муаллимди.

— Улакьдин патахъай заз квевай хабар кьаз кIанзавайди тир. Куьн бахчайриз пакамаз мус ва кве аваз тухузва?

— Чун колхоздин автобусра аваз пакаман сятдин муьжуьдаз тухузвайди я, — лагьана Антонина Ивановнади.

— Муьжуьдаз геж я…

— Колхоздин дежурный диспетчердихъ галаз меслят авуна, автобусар фад атун па­тал рахаз жедатIа килиг. Диспетчердин кIвал гьа и лагердиз гьахьзавай варарин патав гвайди я, — Антонина Ивановнадиз вири крарикай хабар авай.

— АкI ятIа, куьне сиягь туькIуьра, зун адан патав фида. Са кас захъ галаз мад атанайтIа, хъсан тир, —  Абид къерехдихъ акъвазнавай итимриз килигна.

— Виктор Андреевич, чи мугьмандиз рехъ къалура,- Антонина Ивановна къецел экъечIзавай  ракIарин гуьрцелдихъ агалтна акъвазнавай жегьилдив рахана. Абидни Виктор диспетчердин кIвал галай патахъ фена.

— Ихтияр авани? — «Диспетчерская» кхьенвай ракIариз пуд сеферда тIампI яна Абида.

— Да, да! — къенепатай дишегьлидин сесини жаваб гана.

— Нянин хийирар! — лагьана, Абидни Виктор кабинетдиз гьахьна. Са шумуд телефонни са шумуд  алатдикай ибарат чIехи кьвати алай столдихъ юкьван яшарин са дишегьли ацукьнавай.

— Йифен хийирар,- чин атIугъна, жаваб гана дишегьлиди.

— Вуна багъишламиша, йифиз геж вун инжиклу авунай. Зун  са сятдин вилик Шевченкодай иниз ракъурнавай векил я. Чна пакамаз фад аялар аэропортунал пуд виш кас хутахна кIанзава. Пакаман сятдин иридаз чаз автобусар герек хьанва. Чи умуд анжах квек ква,- Абид  са затI вичиз тIалабзавай къайдада дишегьлидин чиниз килигна.

— За автобусрин месэлаяр гьялзавайди туш. Вири месэлаяр председателдин эмирдик квайди я. Пакамаз сятдин иридаз чаз авай пуд автобусдини зегьметчияр чуьлдиз тухузвайди я. Мад чаз автобусар авач…

— Вуна багъишламиша…, — Абид тIвар чин тийиз акъваз хьана.

— Вера Павловна, — дишегьли гъавурда акьуна.

— Вуна багъишламиша, Вера Павловна, за тагькимвалзава лагьана, ваз хъел къвемир. Чаз маса чара авач. Эгер жез хьайитIа, вири зегьметчияр кьве автобусда ацукьарна, са автобус кьванни чаз, аялар хутахиз, гуз жедатIа килиг…

— Председателдин ихтияр авачиз, завай  ахьтин месэлаяр гьялиз жедач. Председатель атайла, адав рахух…

— Председатель мус къвезвайди я?

— Пакаман сятдин кIуьдаз.

— Сятдин кIуьдаз ви патахъай адахъ га­лаз зун рахада, Вера Павловна. А самолет сятдин муьжуьдаз цавуз хкаж жезвайди я…

— Пакамахъ сятдин иридаз инал ша, месэла завай гьялиз жез хьайитIа, за куьмекда…

Пакамаз  сятдин иридаз, сиягьдиз килигна,  муаллимарни кваз пуд вишни муьжуьд кас диспетчердин кIвалин вилик атана акъвазнавай.

— Чуьлдиз физвайбур за вири са автобусда аваз ракъурда. За квез кьве автобус гузва. Пуд виш кас чавай кьве рейс авуна тухуз жеда,- лагьана Вера Павловнади, къецел экъечIна, Абидаз кьве автобус къалурна.  Дугъриданни,  кьве рейсинаваз кьве автобусди вири аялар аэропортунал хкана… Самолет лув гузвай рекьиз экъечIайла, Абид  лагердиз хтана, амай аял­рин гьазурвилер акун патал муаллимар авай кIвалихъди фена. А кIвалив ам агакьнач. Лагердин гьаятдиз адан гуьгъуьналлаз чIулав пуд «Волга» машин атана.  Кинойрик квай къайдада, абурун ракIарар ахъайна, сад хьтин парталар алай, кьакьан буйдин жегьилар экъечIна,  муаллимрин  кIвалихъди атана.

—  Шевченкодай атанвай векил вуж я? — хабар кьуна абурукай сада. Муаллимрай гафни акъатначтIани, вири Абидаз килигна.

— Зун я. Квез вуч герек я? — хабар кьуна  ада.

— Чаз вун,- лагьана, гьа вилик квайда яру шагьадатнама къалурна. — Вун чIехида гуьзетзава, ша чахъ галаз,- Абидаз вилик квай машиндин ачухнавай рак къалурна.

— Зун хкведалди куьн гьазур хьухь, амма маса са серенжемни кьабулмир, Антонина Ивановна! — лагьана, Абид атайбуруз муьтIуьгъ  яз, машинда ацукьна. Машинда са касни са келима я  Абидахъ, я чеб-чпив раханач. Са зур сят кьван машинар сад-садан гуьгъуьналлаз  Грозныйда къекъвейдалай кьулухъ шегьердин кьилин майдандал алай  зурба дараматдив акъвазарна.

— Ша захъ галаз, — вилик ацукьнавайда Абид вичихъ галаз тухвана. Амайбур  машинрин патав акъвазна.  Вилик квайдак тади квай. Абид адан гуьгъуьналлаз фена. Ам гъавурда акьурвал, им партиядин Чечено-Ингушетиядин обкомдин дарамат тир. Пуд лагьай  мертебадиз хкаж хьайила, ада Абид вилик кутуна  «Приемная» кхьенвай  кабинетдиз тухвана. Ина столдихъ, гуьрчег чIулав киф чапла хурудилай вегьена, пелелай кьамалди  кьуд тIуб кьван гьяркьуь  пIипI кутIунна, са жегьил дишегьли ацукьнавай.  Атайбур акурла, ам кIвачел къарагъна.

— Ам чкадал алани?- Абид галаз хтайда  дишегьлидивай, кьили эрчIи патав авай  ракIар къалурна, хабар кьуна.

— Ада куьн гуьзетзава, — кичI квай къайдада дишегьли атайбуруз килигна.

— Вун инал акъваз! — Абидахъ галаз хкаж хьайиди, вилик квай кьакьан  хунча  ракIар ачухна, къенез гьахьна. Ам гьахьай ракIарин къерехдал алкIурнавай  кьуд пипIен тахтадал къизилверекьдин гьарфаралди  Фотеев Владимир Константинович кхьенвай.

— Им обкомдин 1-секретарь яни? — хабар кьуна Абида патав  акъвазнавай дишегьлидивай.  Ада сес кьунвай къайдада разивилин ишарадалди кьил юзурна. Са кьве декьикьадилай каби­нетдиз гьахьайди экъечIна, Абидни галаз  гьахь хъувуна. Абид аламат хьана амукьна. Адаз икьван зурба, гегьенш  кабинет акурди ту­шир. Идаз кабинет лугьун дуьз жезвачир, им чIе­хи  зал тир.  Адан юкьвал яргъи,  50 касдивай­ ацукьиз жедай стол алай. Ам вич лагьайтIа, гьа столдихъай къакъатна, са тIимил вине, гена­ни гуьрчег столдихъ ацукьнавай. Абид акурла, ам столдихъай къарагъна, вилик са шумуд кам къачуна, акъвазна. Рагъул рангунин костюм адан кьакьан жендекдивни, чIар фена,  нур гузвай пелехъ галаз кьазвай. Адан рикI алай пата, къултухдин кьилел яру пайдах алай  значок алкIурнавай.

— Саламалейкум! — лагьана, Абидаз адан патав физ кIан хьана, амма къвалав гвайда адан гъил кьуьнелай кьуна акъвазарна.

— Вун вуж я? Вун гьинин шпион я? Вуна ая­лар авай самолет Туьркиядиз вучиз ракъурайди я? — саламдиз гьич жавабни гун тавуна, ачух пенжекдин ценер кьве патахъна, къулайзавай руфун къалурзавай къайдада экъисна, кьве гъилни жибинра туна,  чин атIугъна, душмандиз хьиз  килигна, Абидавай хабар кьуна.

— ГьикI?!…  Туьркия вучтинди я?!… За аялар Шевченкодиз рахкурайди я,- Абидан зегьле фена.

— Туьркиядиз тахьурай, Шевченкодиз хьурай. Ваз абур инай чи ихтияр авачиз ни рахкура лагьана?

— Заз Шевченкодин горкомдин сад лагьай секретарь Баева,- аялар Туьркиядиз тефенвайдан гъавурда акьурла, дериндай уфт аладарна, Абида жаваб гана.

— Ви мандат гьинава? Чаз ви мандат къалура…

— Зи мандат ингье, — лагьана, Абида перемдин­ къултухдай кьуд къатна кIватIнавай чар акъуд­на. Къвалахъ галайда, гьасятда чар къачу­на, об­комдин секретардив вугана. Ада чар ахъай­на­, килигна, ахпа далу патаз килигна, хабар кьуна­:

— Им вуч я? Им нин командировкадин чар я? Ви фамилия, тIвар гьинава? Яда, вун вуж я?- обкомдин секретардиз рикIивай хъел атанвай.  Командировочный чарчел печатар алай, амма фамилия, тIвар  кхьенвачир.

— За зав вугайвал, гьич килигни тавуна, ам къултухда туна хтайди я. Зун вуж ятIа чирун акьван четин кIвалах туш, гьуьрметлу гьаким! Бесрай куьне закай Туьркиядин шпион авурди. Ви вилик  квай телефондай Шевченкодин горкомдин сад лагьай секретардиз зенг авуна, зун вуж ятIа, вучиз иниз ракъурнавайди ятIа, хабар яхъ,- Абида вичин къилихни къалурна.

— Вуна ина сес хкажмир, жегьил… Заз кIан хьайитIа, вакай за исятда шпионни ийида, тух­ва­на дустагъдани ацукьариз тада, — обкомдин сек­ре­тарди чкадин чIехиди вич тирди ва вичихъ­ ве­къи сесни ва гьакI маса къуватни авайди­ чирна. — Вуна заз лагь вучиз ина ял язавай ая­лар, садаз­ни хабар авачиз,  рахкурнавайди я? Себеб вуч я?

— Зун тади гьалда накь няниз, Шевченкодин  сад лагьай секретарди тапшуругъ гана, аялар хутахун патал иниз ракъурна. Шевченкода аэропортуник ина ял язвай аялрин диде-бубаяр кIватI хьана кьве югъ я. ЦIийи Узендай хтанвайбуруз ина лагерда авай чи аялар есирда кьаз кIанзава лугьудай ванер аваз акурди, зун абур хутахиз ракъурнавайди я. Тадиз зав вугай документни тIвар алачирди хьана…

— Куьне ана вуч фикирзавайди я? Чун, Чече­но-Ингушетияда авайбур,  аяларни хуьз тежер, фагъирар яни?!  Чечено-Ингушетияда авайбур, тахьайтIа, инсаф авачир, инсанвал квачир, ая­ларни дишегьлияр есирда кьадай кьван вагь­ши­яр хьиз авани?!-  обкомдин секретарди, Абидаз килигна, ажугъдивди гьарайна. Ахпа  столдихъ хъфена, телефондин трубка хкажна. — Зун Гурьевдин областдин сад лагьай секретардихъ галаз алакъада тур…

— Гурьев вучтинди я. Шевченкодин сад лагьай секретардихъ галаз рахун лазим я!- гьарайна Абида.

— Заз нихъ галаз рахадатIа чизва! Акъуда ам атIаниз! — лагьана, обкомдин секретарди гъили къецел экъечIзавай рак къалурна. Къвалахъ галайда и буйругъдал вил алай къайдада, гьасятда гъиликай кьуна, Абид кабинетдай акъудна. Са цIуд декьикьадилай обкомдин секретарь  экъечIна, Абидан патав атана.

— Чун икI меслят жен, хва. Гурьевдин сад лагьай секретарь и агьвалатдикай бейхабар я. Чпи иниз ракъурай са касни авач лугьузва. Самолет за цава амайтIа, элкъуьрна хкидай, ам Шевченкодин аэропортунал агакьнава…

— Хъсан хьана…

— Вуч хъсан хьана? — хъел кваз хабар кьуна обкомдин секретарди.

— Хъсан хьана самолет Туьркиядиз тефена…

( Агьвалатар куьруь авуна ганва )

«Лезги газетдин» 2018-йисан 36,37,38-нумрадай

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Шад гадаяр

…КIвалах куьтягь жедайла хьиз, Шарип вичин юлдашни галаз Абиданни Татуван патав нянин тIуьн гваз атана.

— ГьикI физва куь кIвалахар? Квез кIани затI-матI авани? — хабар кьуна Шарипа.

— Авач. Са кьве йикъан кIвалах амазма,- Абида, столдилай эвичI­на, Шарипаз гъил яна.

— Абид, вуна  зун чин кIеви кас я лугьумир. За вавай ийидай са тIалабун мад ава.

— ГьикI хьана, эквер тухудай мад са кIвал авани?- Абид тажубвилелди Шарипаз тамашна.

— Ваъ. Ам  михьиз ягьанат авун жеда. Зун пака йифен цIикьве­далди  таксидал дежурни  я. А чIа­вуз Махачкъаладин атIа кьиляй кIвализ хкведай улакьар амукьзавайди туш.  Эгер зун вахчуз атайтIа, за ваз са къад литр бензинни цадай…

— Зун геждалди ксузвайди туш. Къведа ман, Шарип стха. Гьа кар патал за ви кефи хадани?-  разивал гана Абида.

Пакадин юкъуз Абид, Шарипа тIалабайвал, дуьм-дуьз йифен сятдин цIикьведаз чкадал жедайвал кIваляй экъечIна. Шарип, мад  са шу­муд кас  галаз, таксийрин паркунин варарин вилик акъвазнавай. Абидан машин акурла, абур вири кIвачин хьана.

— Абид стха, и гадаярни гьа чи патахъ хквезвайбур я. Абурни ацукьайтIа жедани? — машинда чка кьадалди Абидавай хабар кьуна Шарипа.

— За ваз садрани «ваъ» лагьайди яни? Ацукьрай, анжах муьжуьд кас зи машинда гьакьдач эхир. Ахпа рекье ГАИ-ди акъвазарайтIа, ни жаваб гуда?

— И вахтунда ГАИ-яр амукьзавайди туш. Эгер акъвазарна хьайи­тIа, чна жаваб гуда. Вун кIевера твадач, —  лагьана  Шарипан юлдашрикай сада.

— АкI ятIа ацукь, дуьз рекьяй машиндиз затI жедач кьван, — Абида виридаз машинда  ацукьдай ихтияр гана. Кьве кас Абидан къвалал, вилик, кьудни  кьулухъ  ацукь­на.­ Са жегьил куьчедал аламукьна­.

— Гадаяр, бес зун гьикI хъфида? Игис хьухь, са зегьмет чIугу, зазни чка ая, — куьчеда амайдак къалабулух акатнавай.

— Вун рулдихъ ацукьна ахлад, зун акъвазда, — маса чара тахьайла,  Абида машиндин рул къалурна­.

— Я дуст кас, ви машиндин багажникда вуч ава? — бирдан хабар кьуна ада.

— Са затIни…

— Ачуха, зун аниз гьахьда,- ам шаддиз Абидаз килигна.

— Вуна рикIивай лугьузвайди яни?- Абид аламат хьана.

— Гьелбетда, рикIивай я… Пакамдалди ина амукьдалди са зур сятинилай кIвале хьун хъсан я. Багажник ахъая…

— Ацукьара ам багажникда, пакамдалди инал тамир, — гьарайна машиндин къеняй сада.

Абида багажник ачухна. Куьчеда амай жегьил, са зеррени регъуьвал тавуна, багажникдиз гьахьна, кIвачер кIватIна къаткана.

— Четин тушни? — хабар кьуна Абида.

— Лап хъсанзава. Анжах чкадал агакьайла, зун рикIелай алудмир,- жегьилди шад хъверна. Абид, багажник кIевна хтана, рулдихъ ацукьна. Машин авайдалай са чи­пIинин агъуз хьана, пар авайди чир жезвай.

— Бензин за ваз са канистр пака нисиниз кIвализ хкида. Гила гьала вад лагьай поселокдиз,-лагьана Шарипа.

— “Волгадилай” “Жигули” са инсандин гуьтIуь я. За садра вад кас зи машиндин кьулухъ кьиле ацукьарайди тир,- гаф кудна кьулухъ ацукьнавайбурукай сада.

— Руфунар чIехи туширтIа, куьн и машиндани  вири гьакьдай, — лагьана Шарипа. — За Абидаз са зун хутахиз ша лагьайди тир. Низ чизвай, куьн икьван чIавалди гаражда амукьдайди.

— Сагърай, стха,  чазни вуна и машинда чка авуна, — Шарипан къужахдавайда Абидан къуьнуьз гьуьрметдин кап яна.

— РикIиз чка хьайила, жендекдиз чка жагъида, — лугьуда бубайрин мисалда. — Куьн за  сагъ-саламатдиз вири чкайрал хутах… — Абидан сиве авай гаф кьатI хьана. Са шумуд метрдин вилик, лаш хкажна, ГАИ-дин инспектор акъатна. — Агакьна, гадаяр! ГАИ-дин патахъай  жаваб гузвайди вуж тир?- Абида машин инспектордилай агъадихъ гьална, рекьин къерехда акъвазарна.

— ГАИ-дин инспектор сержант Къадиров. Куь документар къалура!-  ГАИ-дин парталар алай, юкьван яшарин инспектор Абид авай патахъай дакIардихъ атана, гьалт хьана, вичин кIуф Абидан чинихъ гъана.

— Им вуч ичкидин ял я вахъай къвезвайди? ЭкъечI кван садра машиндай! — документар гъиле кьуна, буйругъна инспекторди.

— Ичкидин ни адахъай туш, юлдаш сержант, чахъай къвезвайди я,- лагьана,  Абид экъечIнамазди, машиндин къене ацукьнавайбурукай сада.

— Хьухь ая кван,- лагьана, Абидан нефес ахтармишна, ичкидин ял гьисс тавурла, ам гьалт хьана, машиндин къенез килигна. — Вагь! Ина шумуд кас ава? ЭкъечI кван садра вири къецел! — туьнт хьана инспектор.

— Юлдаш инспектор, чун са гуж-баладал иниз гьахьнавайбур я. Чавай ахпа мад иниз гьахьиз хъжедач. Ваз тавакъу я, чун ахъая ман,- машиндай тIалабна сада.

— ГьакI куь вахтни рекьимир, зи вахтни. ЭкъечI вири! — мад буйругъ гана инспекторди. Чара хьанач, вири къецел экъечIна.

— Сад, кьвед, пуд… ирид кас са машинда ацукьардай ихтияр авачирди ваз чизвачни, юлдаш шофер? Талондай тIекв акъудна кIан жеда, — лагьана,  инспектор Абидаз килигна.

— Вун ягъалмиш я, юлдаш инспектор. Вуна  дуьз гьисабзавач, чун ирид кас авач, —  лагьана Шарипа.

— ГьикI ирид кас авач? Ваз зун гьакьван гьисабиз тежер авам хьиз авани? — хъел атана сержантдиз.

— Ваз хъел къвемир, инспектор. Исятда вуна дуьз гьисабзавач. Чун ирид кас авач эхир…

— Закай зарафатар ийимир!  Гьисабунар чин тийизвайди вун я.

— Юлдаш инспектор,  ада  дуьз лугьузва, чун, дугъриданни, ирид кас авач,- вирида сад хьиз, къваларихъайни тестикьарна.

— Ша чна гьуьжет кьан, юлдаш сержант. Эгер чун и машинда ирид кас авачиз хьайитIа, вуна  чи Къазахстандай хтанвай ватанэгьлидин документар вахкудани? — Шарип мад адан вилик атана.

— Заз куьне са гьихьтин ятIани уюн акъудзавай хьиз ава, гадаяр. Акъваз кван вири са жергеда, — лагьана, инспекторди мад са-сад гьисаб хъувуна. — Ирид кас ава, зун за зеррени ягъалмиш туш!..

— Эгер чун ирид кас авачиз хьайитIа, инспектор, вуна документар вахкудани-вахкудачни? — Шарип вичин гафунал кIевиз акъвазнавай.

— Вахкуда! Эгер куьне зал хъуьруьнар ийизваз хьайитIа, за кьве тIеквен санал акъудда,- лагьана инспекторди.

— ЯтIа, итимди хьиз, гъил ягъа,- Шарипа инспектордин вилик гъил яргъи авуна. Инспекторди гъил кьаз тади ийизвачир. Ада вилералди мад жергеда акъвазнавайбур гьисабна, мад сеферда ирид кас авайдахъ агъуна, ахпа Шарипан гъил кьуна.

— АтIутI, гадаяр, куьн шагьидар я,- лагьана, Шарип жергеда акъвазнавайбурухъ элкъвена. Абурукай сада атана Шарипанни инспектордин гъилер атIана.

— Абид, ачух багажник…, — ла­гьа­на, Шарип Абидаз тамашна. Абида фена багажникдин кьил хкажна.

— Агакьнани?- багажникдавайда кьил хкажна.  КIватI хьанвайбурун хъуьруьнин ван са кьадар яргъаз чкIана.

— Агь, гьарамзадаяр! Багаж­ник­даваз  инсанар тухунай ви правояр михьиз вахчун лазим я, — хъуьрез-хъуьрез лагьана инспекторди. — Куьне зун тухвана. Ма ви докумен­тар, ватанэгьли. Амма чир хьухь, мад сеферда зал икI гьал-тай­тIа, вун закай бейкеф жемир: кьве тIеквен акъудда,- лагьана, инспекторди Абидав документар вахкана.

Гадайриз мад виридаз машиндиз чим хъжез кIан хьана.

— Гьиниз? Вад касдилай виниз мад  куьн аниз акьахайтIа, за мад документар вахчуда, — инспектордин чин атIугъна.

— Юлдаш инспектор, сятдин сад жезва. Бес чун са машинни ава­чир и вахтунда  шегьердин атIа кьилиз квеваз хъфида? Къецел аламукьай пуд касдик къалабулух акатна.

— Акунрай, куьн шад гадаяр я. Ша ацукь зи машинда, куьн за хутахда. Зунни гьа патаз хъфизвайди я, — лагьана, инспекторди куьчедал аламай пудни вичин машинда ацукьарна…

«Лезги газетдин» 2018-йисан 45-нумрадай

_____________________________________________________________________________________________

«Лайихлу» къуллугъчи-и-и…

(Фельетон)

— Гьуьрметлу юлдашар, къведай йисуз чи ба­жа­рагълу шаир, гьикаятчи, алим Муса Му­сае­вичан 60 йис жезва. Къе чи собранидин вилик са месэла акъвазнава: вичин уьмуьрдин чIехи пай культура вилик фин, халкьарин адетар, дидед чIал хуьн патал зегьмет­ чIугвазвай Муса Мусаевичаз “Культурадин лайихлу работник” тIвар гунин серенжемар кьабулин. За квевай тIалабзава, дирибашдиз иштиракна, гьарда вичин фикир, и микрофондихъ экъечIна, лугьун…

— Заз рахадай ихтияр це, — залдай яш хьанвай касди гъил хкажна.

—  Буюр, Аслан Асланович. Чна чи шегьер­дин писателрин кIватIалдин чIехидаз гаф  гузва.

— Заз Муса Мусаевич и шегьердиз кIвала­хал атайдалай кьулухъ таниш я. Ам зегьмет­дал гзаф рикI алай, халкьдин арада гьуьрмет­ авай, лагьай кар вахтунда кьилиз акъудиз алахъзавай кас я. “Культурадин лайихлу ра­ботник” тIварцIив ам фадлай агакьнава. Заз чиз, адаз и тIвар гунин пата­хъай­ ваъ лугьудайди шегьердани жедач. За ам патал кьве гъилни хкажзава…

Аслан Аслановичан гафариз къуват гуз, са шумуд кас мад сегьнедиз экъечIна. Виридан фикирар сад хьана, протокол туькIуьрна, собранидин къарар шегьердин кьил Мегьамед Мегьамедован тIварунихъ ракъурна.

— Зун и къуллугъдал цIийиз хьанвай кас я.  Заз гьеле вилик-кьилик квайбур вужар ятIа хъсандиз чизвач. Зи заместитель Къули Къулиев фад­лай­ и къуллугъдал ала, адаз вири кIвалах­рикай хабар я, — мэрди, къул эцигнавай са капаш кьван чар акал хъувуна, и кар заместителдал тапшур­мишна.­

— “Культурадин лайихлу работник” тIвар гун патал са коллективдин къарар бес жедач­. Культурадихъ галаз алакъада авай мад са шу­муд идарадин коллективрин собранийрин къарарарни лазим къведа. Месела, сад-кьве школадин, сад-кьве институтдин… Гьа чарар хьайила, чавай викIегьдиз ви патахъай гьукуматдин вилик месэла эцигиз же­да, — мэрдин заместителди кар яцIа туна.

Кьве вацран къене школайра, институтра­, ­культурадихъ галаз алакъада авай са шу­муд чкада­ собранияр тухвана, Муса Мусаевича вири про­токолар кIватIна; мэриядин канцеляриядиз вах­кана.

— Мэрди къул чIугурла, чна ваз хабар гуда, — чарар кьабулай дишегьлиди Муса Мусаевич секинарна.

Жавабдал вил алаз са варз алатна. Эхир  Муса Мусаевич документар вугайдан патав хъфена.

— Ви документар администрациядин культурадин отделда ава. Вун гьаниз алад, — жаваб гана дишегьлиди.

— Чна вун суракьзавайди тир. Вуна мадни документар кIватIун лазим я. Вири гьазур хьайила, чна, къарар акъуддайвал, мэрдин патав тухуда, — культурадин отделдин чIехи­да Муса Мусаевичав кхьинар алай са табагъ вугана.

Ана къалурнавайвал, нотариусди тестикьарнавай паспортдин, дипломдин, зегьметдин книжкадин  копияр, кьве шикил, характеристика, автобиография ва анкета, са гьафте­дин къене гьазурна, Муса Мусаевича хкана.

— Зун мус хкведа? — хабар кьуна Муса Му­­са­е­вича.

— Гьазур хьайила чна ваз хабар гуда…

Са варз алатайла, Муса Мусаевича администрациядиз зенг авуна.

— Вуна зенг авуна хъсан хьана, Муса Мусаевич. Чун вахъ къекъвезвайди тир. Вуна са справка мад хкана кIанзава.

— Вуч справка?

— Вуна налогар ганва, буржар алач лагьай. Гила хьанвай мэрди гьа справка гъун тавурдан са документдални къул чIугвазвач.

— За налогар вахт-вахтунда гузвайди я.

— Генани хъсан, справка къачуз ваз четин же­дач­.

И юкъуз налогрин справкаяр гузвай кас меркездиз фенвай. Пакадин юкъуз ам, башсагълугъвал гуз, кьейи чкадиз фенваз хьана. Пуд лагьай югъ су­­варинди хьана. Ахпа киш-базар йикъарни алукьна. Ислен юкъуз ам нисиналди коллективдихъ га­лаз начальникди тухузвай “пятиминуткада” ацукь­на. Нисинилай хтана, Муса Мусаевич адан кабинетдин ракIарихъ галай чIехи учирда акъвазна. Зегьметдин югъ куьтягь жедайла, адал нубат агакьна.

— Вал чилин бурж ала, Муса Мусаевич. Ам алуд тавунмаз, завай справка гуз жедач, — справка гузвайдаз Муса Мусаевичан кIва­чихъ галай буржар жагъана.

— Бурж гьикьван я?

— ЦIувад агъзурдав агакьнава. Вуна пул гузвани?

— Гьиниз гана кIанзавайди я?

— Яргъаз фин лазим туш. АтIа рушан патав алад,-  ада вичелай са вад камунин анихъ столдихъ ацукьнавай жегьил руш къалурна.

— Зав акьван пул исятда гвач. Мажиб хтай­ла, за гуда,- Муса Мусаевич пашмандиз идарадай экъечIна. Са гьафтедилай, буржар атIана, ам справка гваз мад хъфена.

— Куьне багъишламиша, гьуьрметлу Муса Мусаевич. Вун и справкадин суракьда авай вахтунда мэрди шегьердавай вири карханайрин месэлаяр гьялдай къарар акъудна. Гила цин, газдин, экверин, зирзибилрин ва гьакI кIвалерин буржар алач лугьудай справкаярни гъиз тазва. Абур галачиз са документдални къул чIугвазвач.

— “Культурадин лайихлу работник” тIвар гузвай касдин  газдихъни, экверихъни зирзибилрихъ галаз вуч алакъа ава?- хъел атан­вайтIани, Муса Мусаевича секинвал хвена.

— Ибур авай крар тушир, гьуьрметлу Муса Мусаевич. Гила хьанвай цIийивилер я…

Са гьафтедин къене вири справкаяр къачуна, амма зирзибилрин патахъай бурж алач лугьудай справка къачун патал кат-калтугун гзаф хьана. ЖКХ-дин чIехиди отпускадиз фенваз, адан везифаяр тамамарзавайда гьасятда кьил хкажна.

— Ви кIвалин документарни, кIвале шумуд­ кас яшамиш жезватIа къалурзавай ктаб гваз атана, чахъ галаз договор кутIунна кIанда. Ах­па за квез справка гуда, — вичин гафунал акъвазна ам.

ЦIийиз эцигнавай кIвализ чилин документар авай, амма кIвалерин документар вири гьазур тушир. Са варзни зуран къене Муса Мусаевича кIва­лизни документар авуна, справкани къачуна.

— Вун гьиниз акъатна? Са справка гъидал­ди, муькуь справкайрин вахт куьтягь жезва…

— ГьикI?! Куьне закай ягьанатар ийизвайди яни? — Муса Мусаевичай гьарай акъатна.

— Культурадин лайихлу работникди гьарайдани? Секин хьухь! Са справка гъун патал вуна икьван вахт акъудайла, чи вуч тахсир ава? — дишегьлиди вичин наразивални къалурна.

— Справкаяр мад цIийи кьилелай кIватI хъувуна кIанзавани? — секиндиз хабар кьуна, Му­са Му­саевич патав гвай стулдал ацукь хьана.

— За  справкаяр авайвал документрик кутада. Кьулухъ элкъуьр тавун патал за чIехи­да­вай тIа­лабда. Амай крар адалай аслу я, — вичин хатур кутуна мэриядин къуллугъчиди.­

— Документрал къул чIугунвайди заз мус чир жеда? За мус зенг ийида?

— Зенг авун герек туш. Гьазур хьайила, за хабар гуда…

Администрациядай са хабарни авачиз, мад варз алатна. Муса Мусаевича зенг авуна.

— Мэр отпускада ава. Ам са цIуд йикъалай хкведа. Ви документар и столдал зи гъилик аквадай чкадал ала.

— Мэр хкведалди акъваз тавуна, чаз маса чара авач кьван, — секиндиз вич-вичик рахадай къайдада Муса Мусаевича телефон хкудна…

…Культурадин министерстводиз пуд вацралай документар гваз Муса Мусаевич фена.

— Ина вири документар авач. Вун кхьинар ийиз­вай кас я. Вуна ви чапдай акъатнавай ктабар, гьикаяяр, халкьдин арада иштиракай мярекатар субутзавай лентер, макъалаяр ва я абурун ко­­пи­яр, са папкадиз кIватIна, гъун лазим къведа. Ахпа­ни и характеристикадани автобиографияда культурадихъ галаз алакъа авачир ви наградаярни дережаяр къалурнава. Абур хкудна кIан жеда.

— Абур зи уьмуьрда хьайи за дамахзавай агал­кьу­нар я. Абур хкудайла, вуч амукьда? — Муса Му­­са­­е­вич культурадин министерствода документар кьабулзавай жавабдар дишегьлидин гъавурда акьунач.

—  Ихьтин характеристика квай документар комиссияди ахъайдач. Абур элкъвена хкведа. Ахпа чазни гаф къведа. ТуькIуьрна, хкваш,- дишегьлиди папка Муса Мусаевичав вахкана.

Чанди цIай кьунвайтIани, са гьафтедин вахтун­да Муса Мусаевича, вичиз лагьайвал, документар­ туьхкIуьрна. Культурадин министерстводин жавабдар дишегьли мад дикъетдивди абуруз килигна.

— Куьне  республикадин писателрин Союз­дайни тIа­лабунин чарни протокол гъанай­тIа, хъсан же­дай.­ ­

— Я вах, куьне зун гьикьван инжиклу ийида? Республикадин писателрин собранидин къарар акъуддалди са шумуд варз лазим жеда. Са вацралай мэрар, министрар  ва республикадин кьил хкязавай цIийи сечкияр башламиш жезва. А чIавуз за йисан къене кIватIай кьван документар вири гаралай фида. Икьван итIи-битIияр галайди чизвайтIа, за жуван секин кьил тIа ийидачир хьи. КIвалахза­вайвал кIвалахдайди тир. Заз куьне гузвай гьа тIварни…

— Вун туьнт жемир. Вуна жув гузвай тIвар­цIиз лайихлудаказ тухун лазим я. Писателрин Союздин председателдиз вун чизвайди яни?

— Я.

— АкI хьайила, ваз вуч фикир ава?.. Пи­са-тел­рин­ Союздин председателди Муса Мусаевич инжиклу авунач. Ада тадиз собрание тухвана, министрдин тIварунихъ протоколни тIалабунин чар гьазурна.

— Гъавурда акьадай инсанар чи арада ава­чиртIа, дуьньядин кIан пад цавал хьанвайди тир. Ма квез  и къарарни, — Муса Мусаевича кьве гьафтедилай лазим чарар хкана, вахкана.

— Комиссияди къарар акъудайла, чна ваз хабарда, — культурадин министерстводин жавабдар чIехида Муса Мусаевичан документар  патав гвай шкафдин кьацIал эцигна.

— Зи 60-йис жез амайди са варз я. Гьа юби­лей­д­ин­ йикъалди и кар туькIвенайтIа, хъсан тир, — Му­са Мусаевич тавакъу ийидай тегьерда рахана­.

— А патахъай завай са гафни лугьуз жедач. Комиссия кIватI хьун залай аслу туш.

— Комиссия мус кIватI жезвайди я? — Муса Му­саевичаз вири кIаламар чириз кIанзава.

— Чидач. Вун хьтинбур са шумуд хьайила­, ахпа кIватI жедайди я. Чна ваз хабарда. Ваз са фикирни жемир. Хъфена, жуван кIвалах давамарна…

Муса Мусаевич, шаклу яз, министерстводай экъечIна, идарадин вилик са шумуд декьикьада хиялрик акатна, акъваз хьана.

“Яраб министрдиз вичин гъилибанрин гьерекатрикай хабар туш жал? Зи юбилейдалди и гьерекатар са тIимил вилик ракъура лагьайтIа, адавай куьмек жедатIа? Зун ада вуч лугьудатIа килигда”, — фикирна, Муса Му­саевич культурадин ми­нистрдин ракIа­рихъ хтана. Къеце патай атанвай мугьман рекье тваз экъечIай макъамда Муса Мусаевич министрдал туьш хьана. ТIалабу­низ яб гана, министрди жавабдар дишегьлидиз  документарни гваз вичин патав эверна.

— И касдин кIвалах, жезмай кьван фад туь­кIуьдайвал, гуьзчивилик кутур, — минис­трди, доку­ментар гъиз тунатIани, абур адет патал гъилелай авуна, вахкана.

Са шумуд варзни алатна, Муса Мусаевичан юбилейни. Сечкийрин сесер гунарни куьтягь хьана, амма культурадин министерстводай атай хабар…

Мад кьве варз алатна. Муса Мусаевич, умуд кваз, мад сеферда культурадин министерствода отделдин  жавабдар дишегьлидин патав гва.

— Комиссияди ви документар правительстводиз ахъайнач. Ваз культурадин министрдин грамота гудай къарар акъуднава…

Муса Мусаевич, документар авай папка вах­чу­на, къецел экъечIна. Идарадин вилик адан вил  зир­зибилар вегьин патал эцигнавай къапунин патав­ гадарнавай, вичин хъуь­чIуьк квай хьтин документар авай папкада акьуна.

— Акунрай, зун хьтин “культурадин лайих­лу” тIварцIихъ къекъвезвайбур мад ава, — вич-вичик ра­хана, Муса Мусаевича гъилевай папка зирзибилрин винел гадарна, са зурба пар алатай тегьерда дериндай нефес чIугуна, сивел мили хъвер алаз, гьар патахъ инсанар къекъвезвай рекьел экъечIна…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 14-нумрадай

__________________________________________________________________________________________________

Сулейман

Аялзамаз азаб-зегьмет акуна,

Билбилди ваз лай-лай яна, Сулейман.

Ризкьи  патал кири-кеспи авуна,

Акъат тавур  уьлкве хьанач Сулейман.

 

Гъурбатдиз физ, зегьметар на чIугуна,

Кесибвилиз дурум гана, Сулейман.

Каш- азият кьве вилиз ви акуна,

Камал хьана, девлет хьанач, Сулейман.

 

Хер хьайиди хирен устIар жедайвал,

Фелек-дарман вав хьана ви, Сулейман.

Кесиб кIвалин гурмагъдай гум фидайвал,

Айнади руьгь гьуьндуьрна ви, Сулейман.

 

Инкъилабдин экв куькIвена Шурада,

Къубудиз ви яд атана, Сулейман.

Къабарламиш хьайи гъиле Бакуда

Ашкъидивди саз кьуна на, Сулейман.

 

Ви чIаларин булахдин яд дадмишиз,

Халкьар вири сад хьанва къе, Сулейман.

Лезгистандин тIвар машгьурна, алхишиз,

Алемда вун течирд авач, Сулейман.

 

Фена йисар, асирдилай артух я,

Рахазма чахъ, чан алай хьиз, Сулейман.

Эвли кас, ви музейдин кIвал ачух я —

Эвледриз на тур аманат, Сулейман!..

«Лезги газетдин» 2019-йисан 19-нумрадай

___________________________________________________

Хуьряй кагъаз

Абид яшамиш жезвай гаражриз почта хквезвайди тушир. Ада вичиз хквезвай почта Рашидан кIваляй вахчузвай. ЦIийи йис алукьиз кьве гьафте амайтIани, халкьари сада-садаз тебрикар аваз кагъазар, ЦIийи йисаз талукь шикилар алай ачух чарар рекье твазвай. Абидани Фа­тIи­мата хуьрера авай мукьва-кьилийриз, шегьерра авай дустариз алукьзавай 1983-йис тебрикзавай кагъазар кхьиз башламишна. Анрай чарар чпизни хквезвай. Са юкъуз Рашид кьве къагъаз гваз хтана. Абурукай сад хуьряй хтанвайди тир, муькуьдини — Махачкъаладай. Абида сифте хуьряй хтанвай кагъаз ачухна. Кагъаз бахди кхьенвайди тир. Икьван чIавалди садрани кхьин тавур бахдин патахъ гьарфар акурла, Абидак са жуьре къалабулух акатна. “Вуч ятIани им дахдиз хабар авачиз кхьенвайди я”, фикирна Абида. Са кьве гаф саламрилай кьулухъ бахди вичин дерди башламишна: “Чан хва, Абид, зи стхадиз пул герек хьанва. Кьве виш манат чна вахканва, амай муьжуьд виш манат тади гьалда агакьарна кIан­зава. Жезмай кьван фад агакьара”, гафар кIелайла, Абидан пелез гьекь акъатна. Ада кагъаз конвертда хтуна, сиви са чуькьни тавуна, кьвед лагьай кагъаз ачухна. Анай Абидаз университетдай хъуь­тIуьн сессия    3-январдиз  башламиш  жезва  ла­гьай хабар атанвай. Садлагьана вилик аватай четин месэлайрай гьикI экъечI­датIа Абидаз чизвачир. Бахди вегьенвай кагъаздиз гьихьтин жаваб гудатIани, адаз чизвачир. Са гуж-баладалди кIватIна, и йикъара Рашидан бурж вахканвай.

Январдиз сессиядиз хъфейла, кьилди амукьзавай ФатIиматаз вуч ийидатIа, гьамишанда кас хьана кIанзавай гаражриз вуч ийидатIа…

— ГьикI хьана, Абид, ви крар кIеве авай хьтинди я хьи? Кагъаз кIелай­да­лай кьулухъ кьил куьрсарнава хьи? — хабар кьуна къвалав гвай вични рикIелай алатнавайди акур Рашида.

— Багъишламиша, Рашид стха, фикирар яргъаз фенвай. Январдиз сессиядиз хъша лугьуз чар атанва. Зун хъфейла, ина вуч жедатIа лугьуз фикирзавай. ФатIимат кьилди таз жедач… Низ ша лугьун? Вуч ийин? — Абид мад фикиррик акатна.

— Хуьряй вуч хабарар ава?

— Вири хъсан я… Квезни саламар гузвай.

— Абид, зун и гаражра вад йисуз яшамиш хьанвайди ваз чизва. Зи виликни, исятда ви вилик хьиз, сифте кьилерай четинвилер акъатайди я. ГьакI хьайила, вуна захъ галаз мес­лят ая, вири кIвалахар дуьз же­да. Гьял тежедай са карни авайди туш. Гьа ви сессиядин месэлаярни чна туькIуьрда.

— ГьикI? Зи паталай сессиядиз вун фидани?

— Вун туьнт жемир. Сессия гьи­кьван вахтунда жезвайди я?

— Кьве гьафтеда…

— Жуван сессиядиз физвай вахтунда алад. Вун хкведалди гаражра зун акъвазда.

— Бес ви кIвалах гьикI жеда?

— Зун юкъуз кIвалахал алайди я. Няниз ФатIимат чи кIвализ хъфида, зун иниз, гаражриз хкведа. Вун рази яни?

— Рашид стха, зун рекьидалди ви буржуник жеда. Заз лугьудай гаф амач…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 24-нумрадай

_________________________________________________________

Сулейманан районда

Дегишвилер югъ-къандавай

Кьудкъанни цIуд йисан къене

Пара хьанва Куьредавай

Сулейманан райондихъ чи.

 

Дагъни аран, багъни бустан

Женнет ятIа — диганва хьи!

Машгьурна михьиз Дагъустан

Сулейманан районди чи.

 

Чи бубайри авур зикир

Къанун хьанва халкьдин лезги,

Вилик тухуз гьахълу фикир,

Сулейманан районди чи.

 

Сардар Абил я ви эгьли,

Элдихъ галаз ква ам вилик!

Къурмишнава межлис  сейли

Сулейманан районди чи…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 43-нумрадай.

__________________________________________________________________________________________________

Таквадай душман

 

Къанлу душман атай чIавуз  Ватандиз,

Яракь кьуна, халкьар вири  сад хьана.

Вири эллер  элкъвена са хизандиз,

Тергна душман! Ислягь хьана! Шад хьана!

 

ЦIийи “душман” чилерал къе атанва,

Вилиз таквар, къенез гьахьдай хабарсуз.

Жигерар нез, чара ада атIанва,

Сагъ инсанар ийизвалда амансуз.

 

ГьикI тергдатIа чизвач “душман” садазни,

Къакъатнава сад-садавай ярни дуст.

ЭкъечIзамач бахчадизни салазни,

Мехъер-межлис, карханаяр хьанва “суст”.

 

КичI акатна, гъил вугузмач багъриди,

Сиягьатчи кIвалин къене къекъвезва.

“Лезгинкадал” кьуьл ийизва дагъвиди,

Руш галачиз, тек вич-вичел элкъвезва.

 

Тергзавалда инсаният “душманди”,

Вилиз таквар, къенез гьахьдай хабарсуз,

Ачухзамач кIвалин ракIар мугьманди,

Вуж я “душман” арадал гъай имансуз?

 

Шумуд югъ я тахсир квачиз дустагъна,

Ихтибардай акъатнава къанунар.

Кьаз кIанзава дустар вири къужахда,

Мус кьатI жеда аквазвачир зунжурар?!

«Лезги газетдин» 2020-йисан 19-нумрадай.

______________________________________________________________________________

Къуншияр

Милица яз кIвалахзавай Навруз шегьерда жезвай вири крарин гъавурда авай. Ше­гьер­дин цIийиз кутазвай микрорайондай пуд чил санал маса гузвайдакай хабар хьайи ада, вичиз ва гъвачIи вахаз пудни санал къачуна, меслятдалди кьве патал пайна. Гьарда вичин чилел яваш-явашдиз кIвалер эцигиз башламишна. Ваханни стхадин арада авай ислягьвилел гьатта диде-бубадини пехилвал ийиз­вай. Абурун кIвалерал кIвалахза­вай устIарри санал нисинин тIуьн незвай, сада-садан цемент, къум  ишлемишзавай вахтарни жезвай.

Эцигунар куьтягь жедалди стхадини  ваха гьар киш-базардин йикъар  цIийи кIвалерал акъудзавай. Суварин ва гьакI маса шадвилин мярекатар кьиле тухудайла, вири хизанар, ярар-дустар кIватI хьана, гьа гьаятра шише­рихъ галаз вишер ягъиз, шадвилерни гзаф авуна. Вахакайни стхадикай сих алакъаяр авай къуншияр хьана. Абу­ру­ чпин кьве патал пайнавай чилин ара, кIев тавуна, кIан хьайила садавай-садан кIвализ, са манийвални ава­чиз физ жедайвал, агал тавуна тунвай.

Рагъ авай гуьлуьшан югъ, тIурфан акъатна дегиш жедай къайдада, садлагьана ваханни стхадин арадай чIу-лав кац фена. Кьве кIвалерин ара­да авай ачух чка, къванцикай кьакьан цал эцигна, кIевна. Сад-садан патав фин-хтун анихъ амукьрай, салам-каламни амукьнач…

Са юкъуз Наврузаз суддай эвер га­­на­. Тайинарнавай вахтунда фейила, адаз ина вичин вах Зина акуна. Ам Нав­­­руз авай патазни килиг тийиз, чин атIу­гъна ацукьнавай. Судди кIва­лах башламишна, гаф Зинадин адвокатдиз гана.

— Гьуьрметлу суд, чи гьукуматда са береда кесиб, ажуз, къуват квачир, далудихъ кас галачирбурувай девлетар, машинар, кIвалерни кваз, ягъиз, рекьиз, рэкетри къакъудзавай. Са бязибур фейи падни чир тежез, гел гала­чиз  квахьзавай. А вахтунда кесибрин­  тереф хуьзвайбур милицаяр тир. И  кас милицадин либас алай рэкет я. Ада вичин хайи вахавай чил къакъуд­на, анал кIвал эцигна, яшамиш жезва. Язух дишегьлидиз са шумуд сеферда и месэла меслятдалди гьялиз кIан хьана, амма стхади пелел тапанчияр эцигна, ам  кIваляй акъудна. Тапанчияр пелерал эцигун аламатдин кIвалах туш. Ам Чечняда дявейра хьа­на, кьилин мефтIер юзана, кьил чIур хьана хтанвайди я. Адаз мукьвади, чаради чизвайди туш. Ихьтин касдихъ галаз  меслятдал рахаз жедани? За тереф хуьзвай и касдиз, гьуьрметлу суд, куь куьмек лазим я. Ада вичин тIварунихъ га­лай чил дяве­кардивай вахчудай са къарар акъу­дун тIалабзава. Чилин ва гьакI вири лазим документар куь вилик ква,- ла­гьана, адвокат ацукьна.

— И кардин патахъай вуна вуч лугьузва? — суд Наврузахъ элкъвена. Нав­руз, вуж никай рахазватIа кьил акъат тийиз, са кьадар вахтунда гагь адвокатдиз, гагь суддиз килигиз акъваз хьана.

— Гьуьрметлу суд. Заз иниз къведалди и арзадикай хабар туш. Адвокат никай рахазвайди ятIа, зи кьил акъатнач. Ни нивай чилер вахчунвайди ятIа, зун гъавурда акьазвач. Зун иниз куьне вуч паталди эвернавайди ятIа  чириз атанвайди я.

— Вуна адвокатдиз яб ганачни? Ам та­­хьайтIа вун гъавурда акьан тийир чIа­­лал раханани? Ваз и кас чидайди яни? — судьяди Зинадал тIуб туь­кIуьр­­на.­­

— Эхь, ам зи вах я. Ам ина вучиз авайди ятIа, заз чидач.

— Гьелбетда, вахарни стхаяр судрал аватзавайди им сад лагьай кар туш. Лап мукьва ксаривай чпин месэлаяр кIвале меслятдал гьялиз теже­звай вахтунда, чара ксари вуч авуна кIанзава. Аламатдин девирар алукь­нава,- судьяди кьил галтадна, давамар хъувуна:

— Вуна кIвал эцигнавай чил нинди я?

— За къад йисан вилик, жувазни и вахаз санал пуд чил къачуна. Чи ара­да­ авай са чил чна сад хьиз кьве патал­ пайна. Дуьз лагьайтIа, чна паяй­ чилин документар къени вахан тIвару­нихъ галамайди я. Гила вуч хьанва? Чилин месэла къарагъарнавайди вуж я? — Навруз аламат хьана.

— Вуна кIвал эцигнавай чил нин кIва­чихъ гала? — судьяди суал тикрарна.

— Чил зиди я, документрай вахан кIвачихъ галама.

— Ам ви чил я лугьудай документ, я тахьайтIа шагьидар вахъ  авани?

— Гьуьрметлу судья, чун а кIвале­ра яшамиш жез къад йис жезва. Бес чи къуншияр, чи кIвалериз къвез-хъфизвайбур вири шагьидар тушни. За гьа кIвалера пуд баладиз пуд ме­хъер авуна. А кIвал за накь эцигнавачирди кIвалер эцигай къванерай чир жеда. Чил аданди тирла, бес икьван чIавалди ам вучиз киснавай? За кIва­лер эцигдалди вучиз суддиз ганач? Чечняда зун хьанатIани, адво­кат­ди лугьузвайвал, мефтIер гьаданбур юзанва. ТахьайтIа, чIехи стхадилай ар­за гваз, вах суддиз фидайди туш…

— За квез я документар, я шагьидар жагъурдай вахт гузва. Кьве гьафтедилай чун ахкван хъийида. Я туш­тIа, куь арада меслятдалди и месэла гьяла, — судья кIвачел къарагъна.

Кьве гьафтедилай жезвай суд мад са вацран кьулухъ яна. Ахпа мад ва мад сеферда, цIийи-цIийи делилар акъатиз, суддал аватай кIвалах кьве йисан къене давам хьана. Гьа са вахтунда абурун дидени буба кьведни рагьметдиз фена.

— Заз кьве миллион пул гайи­тIа, за арза суддай вахчуда, та­хьай­тIа, за зи чилел эцигнавай кIвал чукIуриз тада,- Зина вичин гафунал акъвазна.

Са меслятдални татай ваханни стхадин кIвалахар суддин сифте акъудай къарардал куьтягь хьанач. Абурун суд-дуван Верховный суд­дал­ акъатна. Анай мад чкадал цIийи кьилелай гьахъ-гьисаб хъувун патал рах­курна.  Низ чидай, абурун суд-дуванрин эхир гьикI ва квел куьтягь же­дайтIа. Багърийрин суд-дуван гьялунин месэла Аллагьдал аватна. Касни­ авачир вахтунда, Зинадин кIва­лери цIай кьуна. Адахъ галаз, къунши Нав­рузан кIвалерни кана. Къене авай газдин баллонар хъиткьинна, бомбаламишай къайдада бар­батI хьана.

Пакадин юкъуз кIвалера цIай кьунин тахсир, командировкада авай  стхадик кутуна, вах мад арза гваз суд­­диз фена…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 4-нумрадай.

__________________________________________________________________________

МефтI нинди я?

Папакай хъел кваз, дивандал газет кIелзавай Мусадин патав аял атана.

— Дах, зи ухшарар вибур яни, бахдинбур? — хабар кьуна ада бубадивай.

— Ухшарар зибур я, хва, — газетдилай вил алуд тавуна, жаваб гана Мусади.

— Дах, викIегьвиляй зун низ ухшар я?

— ВикIегьвиляйни вун заз ухшар я,- жаваб гана Мусади.

— Дах, зи кьатIунар гьихьтинбур я? Зи мефтI квекай нинди я? — мад суал гана гадади.

— МефтI ви дидединди я.

— ГьикI? Ваз гьикI чир хьана? — аялдилай вилик папа хабар кьуна.

— Вучиз лагьайтIа, зи мефтI чкадал  алама, — хъел кваз папаз килигна, жаваб гана Мусади…

Кьенятчияр

— Гадаяр, ша чна пIапIрус чIугун гадарин, — дустариз меслят къалурна Мусади.

— Вучиз? — хабар кьуна Алиди.

— Чандин сагъламвални мягькем жеда, вижеваз пулни жибинда амукьда.

— ЯтIа, чна ички хъунни гадарин ман,- меслят къалурна Велиди.

-Вучиз? — хабар кьуна Алиди.

— Генани пул кьенят жеда, — жаваб гана Велиди.

— АкI ятIа, чна пата-къерехдиз, мугьмандиз фин-хтунарни акъвазарин. Са харжни тахьана, вири пул жибинра амукьда, — секиндиз лагьана Алиди.

— Квез вуч хьанва? Акьван пулар чна гьинизда?- гьарай акъатна Мусадай…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 30-нумрадай

_______________________________________________________________________________

Къаравилияр

Кпулдин яд

— Я бала, я Муса, фена, Хануман кIваляй  заз кпулдин яд гъваш. Ада накь, магазинда гьалтайла, аял ракъурна, са шуьшедавай яд твах лагьайди тир. Завай,  кIвачер тIаз, къекъвез жезвач,- Селема аялдиз арза авуна.

— Зун исятда куьчедиз футбол къугъваз физва, диде. Хкведайла, зун  ядни гваз хкведа, — Муса тади кваз куьчедиз катна. Няналди футбол къугъвана хтайла, кIвалин виликай физвай къубу акурла, Мусадин рикIел диде­дин­ тIалабун хтана. Адаз мад хуьруьн атIа кьилиз физ кагьул хьана. Гьаятдай шуьше жа­гъурна, къубудай яд цана, кIуфа, газетдикай алчударна, кIумпни туна, кIвализ гваз хъфена.­

Кьве юкъуз, йикъа пудра кIвачеривай Мусади гъайи яд гуьцIна, зирингдиз кIвале, гьаятра къекъвез, вири кIвалахар ийиз, Селем викIегь хьана.

— Ханум, ваз сувабар хьана. Вуна ракъурай кпулдин яд яна, заз цIийи дуьньядал ­акьалтай кьван регьят хьана. Я Аллагь, ви уьмуьр яргъи хьурай! — Селема гьалтай Ханумаз хийирдин дуьаяр авуна.

— Вуч яд, я вах? За ваз гьазурнавай яд  кIвале амайди я, — Ханум аламат хьана.

— Ваъ, я Ханум, зи гадади кьве йикъан ви­лик гваз хтана, за ам йикъа пуд сеферда кIвачеривай гуьцIна, заз регьят хьанва. Та­хьай­тIа, завай къекъвез жезвайди тушир… ГьикI? Ам ви патав атайди тушни? Бес ада яд гьинай гваз хтана? Белки, вун кIвале ава­чир­ла, ви итимди ганатIа? — Селем тажуб хьана.­

— Итим Махачкъаладиз аялрин патав фе­на са гьафте я. КIвале авайди са зун я.

— Ам за Мусадивай чирда, —  Селема кIва­лиз гьерекатна. КIвалерин вилик квай къубудилай хкадариз къугъвазвай аялрин юкьва авай Мусадиз эверна, ада хабар ­кьуна:

— Яда, вуна кпулдин яд гьинай гъайиди я?

— И къубудай! КIвачериз регьят хьанани? — Муса мад аялрихъ галаз къугъваз катна.

— Агь, гурцIул, ваз за вуч лугьун? Аман зи кIвачер, мад тIа хъхьана! — Селем варарин вилик квай скамейкадал ацукь хьана…

Лагълагъчи

Фад хьайи и кар, бубади рикIел хкидай.

Хуьруьн агьалийрай сихдиз ацIанвай клубда меркездай атанвай агитаторди, гьар са касдин зегьмет чи дуланажагъ виниз хкажун патал гьикьван важиблуди ятIа, лекция кIелзава.

— Америкадихъ зегьметдин вири хилерай, вири патарихъай агакьарна, элячIна, чун ­вилик фин лазим я. Чна чи уьлкве, зегьметчи халкь виридалайни кутугай къурулушда авай­ди тестикьарун лазим я, —  сегьнедиз хкаж  хьанвай лектор, гъил виликди яргъи авуна, физвай пад къалурзавай къайдада, кIевиз рахазвай.

Клубда ацукьнавайбурун фикирар, сад-кьвед хкатайла, гьарма вичин мал-къарадин, кIва­лин-къан къайгъуйри желбнавай, лектордин гафар, япаривай гуьцI жез физвай. Чпин ме­­сэлаяр ван алаз гьялзавайбурни тIимил тушир.

— Яб це, жемятар! Яб це! И кас меркездай ракъурнавай, гьукуматдин кьилевайбурун векил я. Яб це! Эхирдай квевай адаз суаларни гуз жеда, — хуьруьн кавхади герен-герен  гъулгъуладавай жемят секинарзавай. Лектордин суьгьбет куьтягь хьайила, адет хьанвайвал, са шумуд касди,  сегьнедиз экъечIна, адан лекциядиз къимет гана, тарифарна.

— Мугьмандиз гудай суалар авай кас-мас мад авани? — хабар кьуна кавхади. Виридан арадай Алиди гъил хкажна. Ада эхирдай са къван хьтин гаф гьамишанда лугьудайди ви­ридаз малум тир, гьавиляй кавхади ам такурдай кьуна.

— АтIа касдиз суал ава, — лекторди кавхадиз Али къалурна.

— Вуна мад сеферда атайла, ви суал це. Лектор галат хьанва, — кавхадиз Алидиз гаф гуз кIан хьанач.

— Зун акьван галатнавач. Чаз гьар са зегьметчидин фикир чир хьана кIанзава. Лугьурай! — лекторди Алидиз гаф гуз туна. Али кIва­чел къарагъна, алай чкадилай рахана:

— Гьуьрметлу меркездай атанвай лагълагъчи! — клубда гьасятда зурба хъуьруьн гьатна. — Багъишламиша, лектор,- туькIуьр хъувуна ада вич.

— За лагьаначирни, адан сивяй бегьем гаф акъатдайди туш, — кавха кIвачел акьалтна.

— Къайгъу авач. Чаз лагълагъчияр лугьузвайди я. Абур гъавурда авачирбур я. Вичин суал давамар хъувурай. Чаз виридан фикирар­ чир хьун лазим я, — са зеррени хъел квачиз, лекторди вири секинарна, Алидив рахаз туна.

— Гьуьрметлу  лектор! — залда мад хъуьруьн гьатна. Вири секин хьайила, Алиди давамарна: — Гьуьрметлу лектор, вуна и жемятдин са суалдиз жаваб це кван. Жечни, Америкадихъ агакьарна, абурухъ галаз сад хьиз, барабардиз, къвал-къвала аваз фейитIа?

— Амни хъсан меслят я, гьуьрметлуди. Акь­ван зегьмет чIугуна, адахъ агакьарайла­, чавай вучиз жедач кьван, са камунин ви­­лик­ди физ? Чи гьукумат виридалайни вилик­ хьун чи мурад тушни? — лектор кIвачел къарагъна.

— Вуна дуьз лугьузва, гьуьрметлу лагъ… лектор. Элягъиз жеда… Бес вилик фейила, абуруз чи  кьулухъай пинеяр аквадачни?..

«Лезги газетдин» 2021-йисан 35-нумрадай

_________________________________________________________________________________

Мискьидини къанихди

— Зун авай кIвале са мичек авай. Ада заз йифди ахвар ганач. Къвез, кIа­сиз, катиз хьана. Залумди зак квай вири иви хъвана куьтягьна, — пакамаз кимел Мусади Алидиз арза авуна.

— Куьн — мискьидини къанихди — сад-садал гьалтна ман…

— Ам вуч лагьай гаф я? Мискьибур вужар я?

— Мискьиди, Муса, вун я. Вуна ми-чек­диз­ са стIал иви ганач. Вуна адав иви хъваз ту­найтIа, ам я пад жедай, я, тух хьана, се­кин жедай. Вун­ни пакамалди секиндиз ксудай.

— Ам, са стIал хъвана, бажагьат алатдай. Вал йифиз мичек дуьшуьш хьанвач. Ваз адан бетервиликай хабар авач, Али, — Мусадик йифен хъел кумай.

— Вун ягъалмиш я, Муса. Йифиз зун ксанвай кIвализ атай мичек за чандивай ийизвайди туш, я жувни, адахъ калтугиз, инжиклу ийиз­вач.

— Бес вуна вучзава?

— За адав иви хъваз тазва. Адаз вичин­ мискьивиляй иви пара  хъваз кIан жезва…­

— Бес за лугьузвайдини гьам тушни?  Вири иви хъун тавунмаз, ам акъваздайди туш.

— Раб кьван шуькIуь адаз  са стIал бес жезвайди я. Ам хъвана, риб хамуна амаз, пад жезва…

— Ваз акьван кIвалахар гьинай чида?

— За са шумудра  и кар гуьзчивилик кутурди я. Манийвал тахьайтIа, мичек иви хъвайи чкадал пад жезвайди я. Къа­них­вилин эхир гьам я, Муса. Мискьидини къанихди сад-садал гьалтай­тIа, абуруз я йикъан кьарай жедач, я йифен ахвар…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 49-нумрадай.

___________________________________________________________________________________

Гафунин иеси

— Яда Муса, вуна гьикьван эрекь хъвада? Ваз ви жигеррин язух къвезвачни? Са вацра кьванни хъун тавуна акъваза,- итимдин вилик чай эцигна, папа пакамаз арза башламишна.

— Хьурай, къари. За гьа ваз кIандай­вал ийида. Къенин йикъалай за эрекь хъван хъийидач, — Папаз гаф гана, Муса кIвалахал фена.  КIвалахдилай кьулухъ ам, геж хьиз, мад пияндиз хтана.

— Яда, Муса, бес вуна мад эрекь хъвадач лагьана гаф гайиди туширни? — паб кIвализ гьахьай итимдин чина акъвазна.

— За гайи гаф садрани чIурайди туш, зи кIаниди. Зун гьамиша зи гафунин иеси я! Эрекь туш за хъвайиди къе, чехир я,-  Муса, фена, дивандал ярх хьана.

Итим авай кIвал…

Виринра дарвал хьанвай береда хуьруьн агьалийрин кIвалерай хеб-мал, кIек-верч квахьзавай. Ни чуьнуьхзаватIа, садан кьилни акъатзавачир. Хуьруьн кимел кIватI хьайи жемятди чпин фикирар лугьуз эгечIна.

— Хуьре нубатдалди къаравулвал авуна кIанда,- лагьана сада.

— Райондиз арза гана, милицайрив угърияр жагъуриз туна кIанда,- меслят къалурна масада.

-Мал-къара авай цуриз кIеви тIапIа­рар ягъа. Цур ачухдай ванцел иесини ахварай аватда, —  меслят къалурна мад сада.

— ГьикI хьана, жемятар? Куьн угърийрин гъиляй акьван ажуз вучиз хьанва? Халис итим авай кIвализ угъридивай гьахьиз жедайди туш. Гьарда вичин кIвалин кIевивал вичи авун лазим я, — дамахдивди лагьана Мусади. Кимел алайбур и месэладин патахъай мад са келимани рахун  хъувунач. Са ара­дилай жемятар чкIа­­на,вири чпин кIвалериз хъфена.­

Пакамаз верчерин демекдин ракIар ачухай Мусадин папан вилик, кьил дамахдивди вине кьуна,  гардандилай чIар фенвай са кIек  экъечIна. Демек ичIи тир.

— Я итим!.. Я Муса!.. Чи верчерни уьндуьшкаяр вири чуьнуьхна хьи! Амайди тек са гачал кIек я! — Мусадин папай гьарай акъатна.

— Гьараймир, залумдин руш! Масабуруз ван татурай! Беябур жеда!- гьарайдал экъечIай Мусади папан сив кьуна.

— Чуьнуьх чи кIваляй авурла, беябурни чун жедани? — паб гъавурда акьунач.

— Завай накь кимел, халис итим авай кIвализ угъридивай гьахьиз жедач, лу­гьун­ хьана. А ламран рухваяр къе зи кIва­лиз мугьман хьана…

— Вун гьахъ я, къужа. Абур халис итим авай кIвализни халис кIек авай къазмадиз гьахьзавайди туш. Кьуру гафар гвай вунни ихьтин гачал кIек авай чкадиз… Вунни, вакай жедай кIекни! — папа гъилевай кул гачал кIекрен гуьгъуьниз  ахъайна…

Гьа накь хьиз…

Шабана арза  кхьин тавунвай кас хуьре амачир. Са гъвечIи кIвалах хьайитIа­ни, ада гьасятда райондин чIехидаз  ар­за ракъурзавай. Хуьруьнбур, ам гьалтайла, кьадай кицI вилик акъатай хьиз, рехъ дегишна, маса патахъ физвай. И сеферда  Шабан  Велидилай арза гваз райондин чIехидан патав атана.

— Шабан, вун атана хъсан хьана. Заз магазиндал фидай кас кIанзавайди тир. Накь меркездай мугьманар атанвай, хъунар хьана… Исятда кьил пад жедай хьиз ава. Жечни вавай, ви арза кIел­далди, атIа магазиндиз фена, са кьатIни  сиве твадай  затI гваз хтайтIа? За вав пулни вугуда, —  Шабанавай кагъаз къачуна, гьич килигни тавуна, столдал гадарна, Алиди жибиндиз гьахьдай амаларна.

— Зун ви гъавурда акьуна, чIехиди. Исятда за ви кIвалах туькIуьрда, вун зи арзадизни килиг.  Пул герек туш, — лагьа­на, Шабан кабинетдай экъечIна.

Алини Шабанакай инжиклу хьанвайди тир. Вичелайни меркездиз арза гуз кичIела,  адаз кефи хаз кIан хьанач.

Зур сятни арадай фенач, Шабан, садрани тахьай къайдада, гъилин ачухвална, сумкада кьве шуьше, са кIар ­колбаса, фу ва мад затI-матI туна,  гваз хтана.

— Ваз чухсагъул, Шабан, къе зи кьили кIвалахзавач. Вун пака ваъ, муькуь юкъуз хъша. За ви кIвалах туькIуьрда,-  далудиз кап яна, Шабан Алиди кабинетдай акъудна…

Муькуь йикъан пакамахъ, Алидилай вилик атана, Шабан идарадин вилик акъвазнавай.

— Шабан, ам вун яни? Яда, кьили  са затIни кьатIунзавач. Я вилеризни затI аквазвач. И къвез-хъфизвай кьван мугьманри зун гижи ийизва. Ваз къе зун ви арзадиз килигна кIанзаватIа, тавакъу я,  гьа фейи сеферда хьиз, магазиндал фена хъша… Зи кIвалах хъсанзавач,- Алиди Шабан идарадин къенез ахъайнач.

— Хьурай ман, чIехиди,- явашдиз лагьана, Шабан кагьулдиз  магазин галай патахъ фена.

— Къе зун ви арзадиз килигда,- ра­кIарай сумка гваз хтай Шабан акурла, Алидиз хвеши хьана.

— Зун мус хкведа, чIехиди?- Шабана гъиле авай чанта столдин патав эцигна.

— Вун пака ваъ, муькуь  юкъуз хъша, Шабан…

— Муькуь югъ базардин югъ жезва, чIехиди. Вуна базардин юкъуз кIвалах­завани?

— Вун патал зун базардин юкъузни кIвалахиз гьазур я, дуст кас. Амма ислен юкъуз атайтIа, генани хъсан я,- Алиди Шабан ракIарал кьван рекье туна.

Ислен юкъуз пакамаз атай Шабан Алидин ракIарихъ нисиналди галамукьна. Алидин кабинетда собрание физвай.

— И халкьдихъ галаз рахадай кьван зи туьтер кьурана, кьилни гижи хьанва…

— Зун, гьа фейи сеферда хьиз фена, хкведани? — Шабан Алидин гъавурда акьуна.

— Яда, вун лап гъавурда авай кас я хьи!  Алад! Фад, фад фена-хъша! За ви арза исятда жагъурда,- Алиди  столдаллай чарарин кIунтI гъилелай ийиз башламишна. Шабан кабинетдай экъечIай­далай кьулухъни, Али арзадихъ къекъвез, са кьадар вахт хьана. Жагъана. Ам кIелайла Али алайвал ацукь хьана.  Арза адан дуст Велидилай атанвайди тир. Алидин чанди цIай кьуна. Гьа и арада кабинетдиз ацIай чантани гваз Шабан хтана.

— Яда, Шабан, ви фамилия гьикI я?- Шабанан арза гъиле кьуна, чин яру хьана, ажугъдив ацIанвай ванцелди хабар кьуна Алиди.

— Дудуркъулиев я, чIехиди. Арзада за къалурнавайди вуч я…

— Вуч угъраш фамилия тушни!? Квахь зи кабинетдай, ламран хва лам! Вуна и районда арза кхьин тавуна амайди са зун я. Алад, залайни кхьихь,-  Али­ди  арзадин чар къазунна, кIус-кIус авуна, Шабанан чинал гьалчна. Шабан, кьил кIарцIив ягъай кац хьиз, кабинетдай къецел катна.

Са гьафтедилай  Алидиз меркездай вичелай атанвай арзадин патахъай эверна…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 1-нумрадай.

________________________________________________

“Гьайван джан”

Виликдай Дербентдин куьчеяр, деведин далудиз ухшар къайдада, къунтар-къунтар хьанвайди тир. Шегьерда къе­къвез­вай куьгьне автобусар гвай шо­ферри, бязи вахтара, вини базардин кьилихъай газ гана гьална, ахпа худ хкадар­на, чиникай агъуз ахъай­дай. Акъвазариз тахьайтIа, вокзалдик кьван авахьзавай. Къунтар алай чкайрилай, гьелбетда, къе­не авай инсанар, иллаки кьулухъ кьиле авайбур, ламрал алайбур хьиз, цавуз­ акъатиз, гьалч хъжезвай.

Са сеферда автобусда ацукьнавай, вич вичихъ агъунвай са жегьилдиз авто­бус гьалзавай къайда бегенмиш хьанач.

— Эй, гьайван, явашдиз гьала! Вуна ту­хузвайбур хипер туш! — атобусдин кьулухъ кьиляй, виридаз ван къведайвал, ада шофердиз гьарайна. И ван  шофердизни хьана.  Садлагьана акъвазай автобусдин кьве ракIарни ачух хьана. Кьулухъ галай ракIа­рай къуватдизни жендекдиз мягькем итим гьахьна, вичиз себ гайи же­гьил, хурудилай кьуна хкажна, куьчедиз, пек хьиз, гадарна, хтана рулдихъ ахцукьна. Автобусди вичин рехъ давамарна.

Са кьадар вахтунда автобусда лал кьена.  Мумкин тир бязибурун рикIелай чеб эвичIзавай чкаярни алатун. Секинвал са яшлу дишегьлиди чIурна:

— Гьайван джан, инал акъвазара. Зун экъечIзава,- язух къведай къайдада, сивел­ мили хъвер алаз, ам шофердиз килигна. Ав­тобусда кIевиз хъуьруьн гьатна. Шо­фер­дин сивелни хъвер акьалтна. Яшлу дишегьли, вичин сумка вахчуна, ачух хьайи ракIарай къецел экъечIна…

Садакьа

Урусатда авай ватанэгьлияр гатуз чпин хизанарни галаз отпускайриз хквезвай вахт виридаз хуш  я. Маса регионрин­ нумраяр алаз, чпин машинра аваз хквезвайбур гзаф авай. Абур акурла, авур чIу­ру кIва­лах авачиз­ хьайитIани, ГАИ-дин­ къуллугъчийри машин, акъвазар та­ву­на, ахъай­завачир. Мугьманар хквезвай рекьел, мукьва-кьилийрилайни гзаф ГАИ-дин къуллугъчийрин вил алай. Патан нумра акунмазди, абур, гьасятда ла­цу-чIулав цIара­рин лаш хкажна, сири­с­тав ягъиз,­ машиндин хуруз катзавай. Пул гвай хванахвайривай сифте документар къалурун ис­темишзавай, ахпа кIанелай винелди вири ахтармишиз, са галкIидай чкадихъ къе­къвезвай. Бязибуруз жагъинни ийизвай. Ахьтин вахтунда яргъалди рекьера галат хьанвайбуру, ГАИ-дин къуллугъчийри це лагьай кьве манат га­на, кIвализ гьерекатзавай. Гьа икI, Кулла­рин постунал агакьайла, кьуд югъ рекье хьанвай Муса, са тахсирни ква­чиз, ГАИ-дин инспекторди акъвазарна.­

— Зун, кьуд юкъуз кьуд агъзур километр мензилдай хтана, садани акъвазар­ тавур кас, вуна, кIвализ агакьиз  цIуд кам амайла, акъвазарзава? За правилаяр чIурай чка-затI авани? — тади кваз патав атай инспектордивай Мусади хабар кьуна.­

— Вун гьинай хквезвайди я? Вун гьи хуьряй я, дуст кас? — секиндиз хабар кьуна ин­спекторди.

— Зун Тюмендай хквезвайди я. Зи хуьр  Макьар я…

— Вун вучиз туьнтдиз рахазва, дуст кас? Сагъ-саламатдиз яргъал мензилдай­ кIва­лиз­ агакьайла, садакьа гудай адет авайди я. Ваз хвашкалди! — инспек­тор са квел ятIа­ни вил алайди хьиз акъвазна. Рахун и тегьердиз элкъуьрдайди Мусади гуьзетнава­чир. Садакьадин месэла адан гьич рикIел­ни алачир. ЯтIани адаз инспектордин рахун бегенмиш хьана.

— Вун гьахъ я, инспектор. Садакьа тIа­лабдайдаз гана кIанзавайди я. Ма, ваз гьалал хьурай! Рекьера авайбурун виридан кьилерилай садакьа хьурай! — Мусади, жи­биндай акъудна, инспектордал виш манат яргъи авуна…

— Яда, вуна закай зарафатарзавайди яни? Им вуч я вуна гузвайди?- инспектор, пIуз патахъна, вичиз гайи пулуниз килигна­.

— Садакьа тIимил-гзаф авайди туш. Га­йидал рази хьана, Аллагьди кьабулрай­ лагь,- Мусади машин гьална. Инспектор, адан гуьгъуьниз килигиз, рекьин юкьвал аламукьна. Анжах кьулухъай къвезвай машиндин сигналди  ам уяхарна…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 2-нумрадай.

______________________________________________________________________________________________________

Дуьньядин юкь

 

Чун  чилерал — Аллагь цава, шукур хьурай Вичиз!

Эхиратдин югъ рикIеваз, метIер яна чилиз,

Къени ният, суваб-дуьа, сабурлувал авай

Зияратда къешенг кIвалин нурар акуна заз.

 

Мединада къубадин кIвал — Мугьаммадан пIир,

Зикир ийиз, ачухзавай рикIе авай сир,

Минарайрин кIукIни-кукIвай акъатзавай ван,

Мусурманрин эрзиманар, азан акуна заз.

 

Муздурни1 шагь са агъдик кваз ава гьаждин рекье,

Къияматдин югъ къведайди гьатна гьардан рикIе,

Мунафикьвал2 авачир гьич, муъмин инсан яз,

Динэгьлияр яратмиш хьай макан акуна заз.

 

Сад Аллагьдиз салаватун3 — суваб къастар я,

Сухур4 тIуьнни садакьа гун — гьалал ифтар5 я,

Рагьмет хьайи багъри-маил — малаикар яз,

Диде-буба женнет-багъда къекъвез акуна заз.

 

Эл-алемдин мурад-виждан гьаждал атун я,

Физ тежердан — кьиблепатаз икрам авун я,

Меккедиз фин кьисмет хьана, рикIин иман яз,

Дуьньядин юкь — Аллагьдин кIвал, Кябе акуна заз.

________________________

1  Муздур — батрак

2  Мунафикьвал — кьве чин хьун; рикIе куфр чуьнуьхна, винелай иман къалурун

3  Салават (авун) — капI-дуьа авун

4  Сухур — сив хуьзвай вахтунда пакамахъ фад незвай тIуьн

5  Ифтар — сив хкуддайла нянихъ незвай тIуьн

«Лезги газетдин» 2022-йисан 19-нумрадай.

____________________________________________________________________

Катзава вахт

 

Йикъар физва, варцар физва, кьаз жезвач гьич йисарни,

Уьмуьр я ам катна физвай, кьун тавуна хабарни.

Накь аял тир, кацихъ къугъваз, хъуьрез-шехьиз,  хъукьвазвай,

Къе буба я, хтулрихъ гелкъвез, мад аял хьиз къугъвазвай.

 

Вахтар физва, уьмуьр я ам кашар-мекьер, къар акур,

Пакад къакай фикир ийиз, зегьмет-кIвалах, кар авур.

Кепек гвачиз, пине-шалвар, дарвилерни хьайид я,

ГьакI ятIани, дурум гана, бахтлу хизан хвейид я.

 

Вахтар физва, лугьумир хьи, экуь югъ чаз акур туш,

Чуьнуьхна гьич чарадан мал, жувак гьарам кутур туш.

Шад, бахтавар, гурлу йикъар, мехъер-сувар, хьайид я,

Балайрикай рикI шад хьайи мярекатрин шагьид  я.

 

Кьел-истивут, ширин-верцIи, пампасини дадмишна,

Дустар галаз гьарай-эвер,  межлисарни  къурмишна.

Къалмакъалрай са шумудра  экъечIна чун гъалиб яз,

Кесибвиляй акъатна къе,  кIвалин-йикъан сагьиб яз.

 

Катзава вахт, на лугьуди, вацI я дагъдин хивевай,

КIарас я ам, цIай акьуна, са кьил  пичин сивевай.

Уьмуьр, гьелбет, ширин тирла, яшар тIимил аквада,

Кефсуз чанда тIал авай кас нарази яз рахада.

 

Яргъал уьмуьр хьун паталди,  бахтавар яз гьамиша,

Кьуьзуь хьайдаз гьуьрмет ая, икрам ая, алхиша.

Хуьх багърияр, мукьва-кьили, “Лайлай” мани лагьайди

РикIел хвена уьмуьрлухда, вахъни гьа югъ галайди…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 46-нумрадай.

_____________________________________________________________________________________________

Севрен жаза

Къадир хъсан гъуьрчехъан тирди виридаз малум тир. Са сеферда ада вакIариз къянавай ракьара сев гьатна. А чIавуз север ягъун­ къадагъа авунвайди тир. Мешебегидиз и кардикай хабар хьана. Ада Муса, чкадал кьуна, суддиз гана. Судди севрен жаза гана: Му­са пуд йисуз Сибирдиз суьргуьндай къарар акъудна. Эхиримжи гаф лугьун патал  судьяди ам кIвачел къарагъарна.

— Гьуьрметлу судья, эгер за Сибирда лацу сев ягъайтIа, зун анай элкъуьрна иниз рахкур хъийидани? — хабар кьуна Мусади…

Тафават жагъана

— Дах, итимринни дишегьлийрин арада вуч тафават ава? — газет кIелиз ацукьнавай  Велидин патав сад лагьай классда кIелзавай­ гада атана. Аялдиз вуч жаваб гудатIа чин тийиз, кIеве гьатай Велиди фикирна, ахпа адаз лагьана:

— Алад, чан хва, атIа ракIарин кьулухъ галай зи кIвачеллайбур инал гъваш.

Аял катна фена, дахдин кIвачин къапар гваз хтана.

— Килиг, бала, инал вуч кхьенва?- Велиди кIвачин къапарин кIан пад винелна.

— 45.

— Дуьз, им 45 лагьай размер я.  Гила, ибур ху­тахна, ви дидедин кIвачеллайбур гваз хъша.

Чукурна фена, аялди бахдин кIвачин къапар хкана.

— Инал вуч кхьенва? — Велиди папан кIва­чин къапарин кIан пад винелна.

— 35, — кIелна гадади.

— Дуьз, им 35 лагьай размер я. Вун гила гъа­вурда акьунани, бала? Итимринни дишегьлийрин кIвачерин арада тафават авайди? Ма, хутахна, ибур чпин чкадал эхциг,- Велиди кIвачин къапар аялдив вахкана,  газет ачух хъувуна.

Вучиз?

— Я итим, вун пакамалай няналди телевизордиз гьикьван килигда? Дивандилай къарагъна, кIвале са кIвалах  вучиз ийидач?- паб са шумуд сеферда  Мусадин патав атана.

— Зун отпускда авайди я. Заз гьукуматди  ял ягъун патал отпуск ганва, — телевизордилай вил алуд тавуна, жаваб гана Мусади.

— Отпускайра авайбуру кIвалин кIвалахар ийизвайди тушни? Инсанри жуван кIвалахар авун патал отпускаяр къачузвайди я. Фена, атIа цурин пипIез  кIватIнавай  маларин фид кьванни акъудна, салаз чукIура, — паб секин жезвач.

— Вучиз?

— ГьикI вучиз?

— Вучиз абур, акъудна, салаз чукIурзавайди я?

— Чил миянарун патал…

— Вучиз?

— Чил гужлу хьайила, хъсан векь жеда.

— Векьикай вучзава?

— ХъуьтIуьз малариз гуда.

— Мад фитедай цур ацIурдайвал? Абур тIуьрдакай фид ийизвай машинар я. ТукIуна алудайтIа, хъсан я.

— Малари векь фитедиз элкъуьрзаватIани, нек гузва. Вакай вуч хийир ава? Йикъа пуд-кьуд сеферда тIуьрди  фитедиз элкъуьр­завай машин вун я. Са кIвалахни ийиз кIан­завачир вакай вуч хийир ава? Чна вунни тукI­вадани? — паб атана, кьве гъилни эчIез яна, телевизор кIевна, Мусадин вилик акъвазна.

КIаниди

— Зи кIаниди, ваз зун Керемаз Эсли кьван кIан жедани? — мехъер авур пакадин юкъуз цIийи суса Алидивай  хабар кьуна.

— Завай ваз жаваб гуз жедач. Заз абурун кIанивиликай хабар туш. КIелайди туш, — жаваб гана Алиди.

— Зи кIаниди, ваз зун Межнумаз Лейла кьван кIан жедани?

— Чидач. Заз абурун кIанивиликайни хабар туш. КIелайди туш.

— Бес вуна вуч кIелна, зи кIаниди?

— За “Муму” кIелна. Гзаф элуькьиз хьайи­тIа, зи кIаниди, за вун, туьтуьнихъ къван агална, вацIуз вегьеда…

Бармак

— Яда, вуна и мекьи вахтунда кьилел бармак вучиз алукIзавач? — хабар кьуна Велиди Мусадивай.

— Им мекьивал яни? Ихьтин гьавайриз за кьилел садрани алукIзавайди туш. Тфу-тфу, вил алукь тавурай. Гьич рикIелни аламач зун кефсуз хьайи вахт, — кьил хкажна Му­сади.­

— За ваз гьавиляй кьилел алукI лугьузвай­ди я, Муса. Кьилел бармак алаз къекъвенайтIа, ви рикIел вири аламукьдай…

Аялрал кьин кьуна

— Бах, заз атIа къунши хуьре авай Къулидин руш гъиз кIанзава. Пака фена, адахъ  закIал акала, — Муса шаддиз дидедин патав хтана.

— Къули вуж я? Адан руш ваз хъсан таниш­ яни? Ам гъуьлуьз фейиди яни, тушни чир кьванни тавуна, гьасятда закIалар кутаз фидани? — диде тажуб хьана.

— Ам гъуьлуьз фенвайди туш, диде. За чирна.

— Вуна нивай чирна?

— За рушавай вичивай хабар кьуна. Ада садрани гъуьлуьз фейиди туш лагьана, вичин кьве аялдал кьин кьуна…

Четин уьмуьр

— Вахъ вуч хьана, Вели? Ви чинин рангар атIанва хьи. Хьайи кIвалах — затI авани?

— Ваз за вуч лугьун, Муса. Четинвилерин тум-кьил авач. Гьинихъ кам вегьейтIани, кIвач къванце акьазва.

— Ваз вуч аватIа чидани, Вели? Инсандин уьмуьр велосипед гьалзавайдахъ гекъигиз жеда. Эгер ваз четинзаватIа, вун чинай виниз хкаж жезва…

—  Вуна лугьузвайвал яз хьайитIа, Муса, зи уьмуьр генани четинди я: зи велосипеддал­  ацукьдай пурарни алач, чархарайни ял акъат­нава. Хкаж жезвай гуьнени къунтар-къунтар хьанвайди я…

Гьикьван кIвалахда?

— Али, вун гьиниз акъатнавай? Вун аквазвачир хьи? Фейи чка авайни?

— Гьикьван кIвалахда, Муса, за ял ягъун патал дача къачуна. Югъ-йиф гьана ава.

— Вуна къачунвай дача чаз вучиз къалурзавач? Са юкъуз чазни ял ягъиз ша лагь ман. ТахьайтIа, дача къачурла дустар рикIелай алатнавани?

— Куьн зи рикIелай алатнавач, Муса. За кьвед лагьай мертеба эцигна куьтягьзава. Къавуз руг гудайла, за вазни эверда. Чна кьведани санал ял яда…

Яб ганач

— Эгь, ахмакь зун! ГъвечIи вахтунда буба­диз яб гана кIандайди тир. Ахмакь хьана, яб ганач,- Мусади кьил галтадна.

— Бубади ваз вуч лагьанай? — хабар кьуна Велиди.

— Чидач. Бес заз авай фикир гьам тушни! Яб ганач…

Йифен суал

Йифен юкьвариз ксанвай  Мусадин телефондиз зенг атана. Сятиниз килигна, ада телефон къачуна.

— Алло, Муса, багъишламиша! Заз са суал ава, вавай хабар кьуртIа жедани?

— Вун кими хьанвани, йифен сятдин кьведаз зенг ийиз?

— Чухсагъул, заз вахт чириз кIанзавайди тир…

Гьар югъ сувар я

— Муса, заз вун эхиримжи вахтара гьамиша хъвана аквазва. ИкI хъваз хьайитIа, вакай пияниска жеда гьа, — Алиди кимел гьалтай  Мусадиз гъил яна.

— Вун гьахъ туш, Али. За анжах суварриз хъвазвайди я.

— Ваз сувар мус я?

— Хъвадайди жагъайла.

— Ам жагъин тийизвай са югъ кьванни жез­вани?

— Къе гьатнавай затI авач. Яда, бес чун сад-садал дуьшуьш хьун чуьхуьдачни? Ида­лай зурба сувар жедани? — Мусади Али туьквен галай патахъ ялна.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 48-нумрадай.

___________________________________________________________ 

Хийир къвезвай тIеквен

Районда тIвар-ван авай духтур Алиди­ вичин гададивни духтурвал кIелиз туна. Институт куьтягьна, яру диплом гваз хтай хва ада вичин чкадал больницада кIвала­хал эциг­на, вич пенсиядиз экъечIна.

— Дах, вавай къад йисуз сагъариз ­та­­хьай  Шабан за са гьафтедин къене са­гъарна. Адаз гзаф шад хьанвай. Къе са верчни са шуьше коньяк гваз атана, зун къужахра кьуна, теменар гана хъфена,- ня­­нихъ кIвализ хтай Муслима бубадин ви­­­лик дамахдивди гъилевай шейэр эциг­на­.

— Вуна ам сагъарна, лап дуьз кIва­лах­на, хва. Ваз завай адан азар сагъариз тежезвай хьиз авайни? Вуна адан азар садра сагъарна куьтягьна. Ваз мад адан гъиляй затI гьат хъийидач. За адан азар сагъариз къад йис тир. Ам чи кIвализ  гьамиша хийир къвезвай тIеквен тир…

Чмо

Хва армиядай хтана йис атIузвай. Дустарихъ галаз тIуьнар-хъунар ийиз, кIва­лиз геж хквез, са кеспини тийиз, йи­къар акъудзавай. Хва акваз, дидедин ри­кIиз гуж гузвай. Ада са шумудра туьнбуьгь авунатIани, гадади гьар сеферда багьнаяр жагъурзавай.

— Я чан бала, ви таяр фадлай кIва­лин-къан иесияр хьанва. Вирида мехъе­рар авунва, кIвализ кьве кепек къведай кIвалахал акъвазна, чпин хизанрин иесияр хьанва. Бес вун са кеспидин гуьгъуьна вучиз авач?

— Вири хъсан жеда, диде. Вуна са куьникайни  фикирмир…

— Я чан бала, вахъ галаз армиядай хтай Магьмуда, хтанмазди, мехъерна, гила кIва­ла­хални акъвазнава. Вуна адалай чешне вучиз къачузвач? — дидеди хциз масабур, тIва­рар кьаз, чешне къалуриз башламишна.

— Магьмуд чмо я, диде…

— Ви тай Селим, аскервиляй хтанмазди, кIвалахал акъвазна. И йикъара машин къачуна хтанва, я бала.

— Агь, диде, амни чмо я…

— Агъа Агьмеда са йисан къене кIвал эцигна куьтягьзава. Ам валай са йисан гъвечIини я. Адалай кьванни чешне къачу тIун.

— Я диде, абур вири чмояр я. Вуна заз абу­рун тIварар вучиз кьазва?

Я чан хва, абурувай хабар кьуна, ни куь­мекнатIа чирна, жувакайни са чмо жедайвал вучиз ийизвач? Бес вакай чмо мус жеда, я бала?

«Лезги газетдин» 2023-йисан 13-нумрадай.

________________________________________________________________

Бушлат

(Повестдай са чIук)

…Махсус операция башламиш хьайила, Агьмедани Мегьамеда контракт кутIунна, са частуна аскеррин жергейра къуллугъ ийиз кьуд лагьай йис тир. Сифте йикъалай абур кьведни хушуналди Украинадиз фена. Разведротада къуллугъзавай дагъустанвидинни чечендин алакъаяр, чпизни хабар авачиз, дуствилиз элкъвена. КIалубарни, буйни абурун сад тир. Бязи вахтара саниз фидайла, винелай алукIзавай чими кIурт-буш­лат дегиш хьана алукIайлани, гьим нинди ятIа, чпин кьилни акъатзавачир. Разведкадиз фидайлани мукъаятвилелди гуьзчивал тухуз, вири патарихъай  сад-садаз даяхар хьанвай. Украинадин чилел кьве вацран къене дяведин четинвилериз дурум гуз вердиш хьанвайбур са шумудра дуьшуьшрайни гъалиб яз, сагъ-саламатдиз экъечIна.

Гатфарин юкь жезвайтIани, гьаваяр гьеле къанмай. Экуьнахъ фу тIуьрдалай кьулухъ частунин командирди разведротадин командирдин, капитан Сидорован вилик тади месэла эцигна.

Купянскидай Изюм шегьердиз физвай рехъ ва патав гвай там, Украинадин миллетбазрин гуьзчивилик кваз, Россиядин кьушунривай сакIани виликди физ жезвачир. Развед­ротади акси кьушунрин яракьлу машинар­ акъвазнавай чкаяр, абурун сергьятар лишан­ламишна, тупарай ягъун патал частуниз­ ра­къурун лазим тир. Капитанди, хтана, рота­ тре­­вогадин сигналдалди къарагъарна, час­ту­нин командирди вилик эцигай месэла тама­марун патал, са взвод къачуна, рекье гьатна.

Взвод са кьадар мензилдиз яракьлу машинра аваз фена. Ахпа яхдиз фин лазим хьана. Абур икьрар хьанвай чкадал агакьдалди, Украинадин миллетбазри, минометрайни тупарай яна, сифте яракьлу машинар кукIварна, ахпа взводдин кьилел  хар къурна.

— Чуьнуьх хьухь! — гьарайна командирди.

Капитан Николай Сидоров, Суворован­ тIва­­­рунихъ галай вини дережадин училище куьтягьна, ругуд йисан тежриба авай офицер тиртIани, халисан дяведин вакъиайрик акатнавайди сад лагьай сефер тир. ЯтIани ам ви­чел тапшурмишнавай ротадин патахъай­ жавабдарвал тухуз алахънавай. Частунин ко­мандирди вилик эцигнавай везифа, са куьниз­ни килиг тавуна, кьилиз акъудун лазим тир.

— Женг тухуз гьазур хьухь! — капитанди виридаз ван къведайвал буйругъ гана.

— Командир, кьве касдал залан хирер хьанва, — гьарайна са аскерди.

— Хирер хьанвайбуруз лазим куьмек це. Далдадик акъудна, амайбур женгиниз гьазур хьухь! — командирди мадни кIевиз гьарайна. Оборона кьуна, далдадик чуьнуьх хьана, виликди къвезвай душманрихъ галаз къизгъин женг башламиш хьана. Са арада душманар квахьна. Автоматрай ягъунар акъвазна, амма тупарай ягъунар башламиш хьана. Мумкин тир, са ни ятIани, патарив гвай далдадик чуьнуьх хьана, атIа кьиле авайбуруз дуьз лишанрин сергьятар къалурзаваз хьун.

— Командир, атIа патав там гва. Адакай чаз кьадай чка жеда. ТахьайтIа, чун, капун юкьвал алай хьиз, душмандиз аквазва, — Мегьамед командирдиз мукьва хьана.

— Вун гьахъ я, юлдаш сержант. Абурун раз­ведкадини пис кIвалахзавач. Акунрай,  чун абуру гуьзетзавай. Частунихъ галаз ала­къадиз экъечIна, и агьвалатдикай хабар це. Куь­мек тахьайтIа, чи кIвалах  четин жеда. Кьа­дай чка гьа тамукай хьун мумкин я. И къанавдин далдадик кваз, чун анихъди фида. Зи буйругъ виридал агакьра, — капитан вилик акатна.

Яд авачир къанавдиз гьахьна, юкь агъуз­на, душмандиз таквадайвал, взвод тамухъди рекье гьатна.

Гьикьван мукъаятвал ийизвайтIани, абур душманрал дуьшуьш хьана. Арада мад къизгъин ягъунар хьана. Кьулухъ элкъвез кIан хьайила, а патайни душманар пайда хьана. И  арада патав гвай са аскердин жибиндай телефонди зенг авуна.

— Телефон?! Телефон гвайди вуж я? Тади­ гьалда ам хкудна кIукIвара! — командирдай гьа­рай акъатна. Аскерди телефон жибиндай акъуддалди, цавай сад-садахъ галаз са шумуд бомба аватна. Телефондин иеси ва адан патав гвайбур пекер хьиз, цавуз акъатна, накьварихъ галаз гьарниз жендекрин кIусар гадар хьана. Вилик кваз физвай Мегьамедни  ротадин командир кьулухъ хъиткьинай  бомбадин къуватди са шумуд метрдин вилик гадарна. Са кьадар вахтунда юзадай кас хьанач. Мегьамед са шумуд декьикьадилай вич вичел хтана. Кьиле, япара биши ван ава. Вилер ачухна. Вучиз ятIани, затIни аквазвач. Ми­чIи я. Нефес дар жезва. Къарагъиз кIан хьана. Винел затI алай хьиз, заланзава. Ада гъилер-кIвачер явашдиз юзурна. ТIарзавай чка авач. Кьил хкажайла, вилериз экв акуна. Къарагъиз алахъна. Дугъриданни, далудал залан затI ала. Къуват ишлемишна, ам хкаж хьана. Далудал алайди къерехдихъ аватна. Патав, михьиз руквадай русвагь хьана, капитан ярх хьанва. Адал алай бушлатдин далу пад, са шумуд чкадилай  памбагар акъатна, кукIвар хьанвай.

— Командир! Командир, вуна зун ви бедендалди хвена хьи! Вал хер хьанвани? — Мегьамеда адан чин пад винел авуна, явашдиз хъуьхъвер капашдалди яна. Гьалдай фенвай капитанди заландиз вилер ­ахъайна. Ам са вуч ятIани лугьуз алахъна. Сес акъатнач. Вич вичелай фена.

— Командир, вун чна инай акъудда, — Мегьамед кьулухъ килигна. Тупарай яна, хьанвай хандакIра кьенвай аскерар, абурукай амай кIусар-патар, гъилер-кIвачер, парталрин бижгъерар ва яракьар гьарнихъ гадар хьанва. Чан алай кас  аквазвач.  Гьа и арада Мегьамедан япувай уьфт яна, гуьлле фена. Ам тадиз агъуз хьана.

— Вун за акъудда, командир, — Мегьамед  мукъаятдиз къанавдин рувакай душман авай патаз килигна. Яргъай душманрин са десте, ара-бир гуьлле гуз-гуз, виликди къвезва. Тамув агакьиз са виш метр кьван мензил ама. Гьакьван мензил душманрал кьван хьун мумкин тир. Мегьамеда, энгел тавуна, командирдин гардандин кьулухъ патай бушлатдин хев кьуна, там галай патахъ галчIуриз башламишна. Ара атIуз, лишан кьун тавуна, ахъайзавай гуьллеяр, уьфт ягъиз, кьилелай физва. Исятда Мегьамедан везифа, душмандин ягъунриз жаваб тагана, командир хатасуз чкадиз акъудун я. Тамув мукьва жердавай къанавдин рувар кьакьан жезва. Гила кIвачел акъвазна фейитIани жезва. Ада командир хкажна, кIвачел акъвазарна. Ам уях хьана.

— Командир, вавай къекъвез жедани? Ша, за куьмекда, — Мегьамеда адан са гъил вичин гардандихъай хкана, къуьн акIурна, вилик тухвана. Капитандини камар къачуна. Тамухъ агакьайла, са тIимил ял акъадарна, абур генани дериндиз гьахьна. Мукъаят чка жагъурна, Мегьамед командирдин хирез килигна. Адан далудал бомбадин хъиткьинай кIусари хирер авунвай. Гуьлледикай хуьдай гьулдандин далу алачиртIа, беден михьиз кукIвар жедай. Мегьамеда, вичин къвалал алай чантадай акъудна, дарманар, рапар ишлемишна, хер хьанвай чка иви фин тийидайвал жунадалди кутIунна.

Са шумуд декьикьада ял акъадарна, Мегьамед гуьгъуьниз къвезвай кас аватIа чирун патал кьулухъ хтана, тамун далдадикай килигна. Юлдашар телеф хьайи чкадал душманрин аскерар кIватI хьана, чан аламай кас-мас аватIа къекъвезва.  Мегьамед хтайла, командирди хабар кьуна:

— Взвод гьина ава?

— Командир! Вун гьикI ава? — Мегьамеда суалдин ван тахьайдай кьуна.

— Взвод гьина ава? — мад хабар кьуна капитанди.

— Вун секин хьухь, юлдаш капитан… Вак къалабулух акатмир… Взвод … Взвод амач…

— Вуч?!… Закай вучзава амукьна?! — капитанди чин чIурна, кьве гъили кьил кьуна, давамар хъувуна: — Частуниз хьанвай агьвалатдикай хабар гун лазим я.

— ГьикI? — Мегьамед командирдиз килигна­.

— Чидач. Алакъа жагъурна кIанда…

— Алакъадин алат гвай аскерни телеф хьанва. Хсуси телефонар частуна тунвайди я. Са тIимил ял яна, и тамун муькуь патай экъе­­­­чIиз жедатIа килигна кIанда. Вун гьикI я, ко­ман­дир? Къекъвез жедай мумкинвал ава­ни?­

— И там зурбади я. Къе зун частунин командирдихъ галаз картадай килигайди я. Тамун муькуь патаз чавай экъечIиз жедач. Ана душманри эцигнавай минаярни хьун мумкин я. Мукъаят хьана кIанда. Зун инал акъвазда, жув, дериндиз гьахьна, са далда жагъидатIа килиг, — капитан мегъуьн таран пунав ацукьна­.

— Хьуй, командир. Зун разведкадиз фида, — Мегьамед, тади тавуна, тамун дериндиз гьахьна.

Телефонар частунани анжах чарасуз вахтунда ишлемишиз ихтияр гузвай. Душмандивай телефонриз яб гуз, акси кьушун­ алай чка регьятдиз чириз жезвай. Бязи те­ле­­фонар хкуднаватIани, алай чка чириз жезвайбур тир. И сефердани, аскердив гвай телефон себеб яз, душмандиз взвод алай чка чир хьун мумкин кар тир.

Зурба там мегъуьн, гъверши, цуцун тара­рикай ибарат я. Бязи мегъуьн тарарин серин­дик зурба межлис къурмишдай кьван чкаяр­ ква. И тарарин яш мумкин я агъзур йисарив­ агакьун. Са бязи чкаяр, эхиримжи вахтара­ инсандин гъил галукь тавун­вай хьиз, кул-кус­ри кьунва. Кьвед-пуд чкадал атIана, хара­диз янавай кIарасрин кIунтIар ала. Абурни са шумуд йисан вилик атIанвайбур тирди чир жезва. КIарасар кIватIнавай чкадал кьван машинривай къвез жедай рехъ ава. Амни векьер-кьалари кIевнава. Там фадлай мешебегидин гуьзчивиликай хкатнавайди хьиз аквазва.

«Ина мешебегедин кIвал тахьана жеч»,- фикирна, Мегьамед, кьуд пата вил къе­къуь­риз-къекъуьриз, мадни вилик фена. «Мил­летбазар чуьнуьх жедай хъсан далда я. Яраб абуру и там ишлемиш тавуна тунва жал? Абурал расалмиш хьайитIа, вучда?» — кьилиз атай фикирди адак къурху кутуна. Садлагьана патав гвай валай акъатна, катай къуьре генани кичI кутуна. Тадиз къуьне­ авай автомат вилик хкана, кIвачиз акъудна, ам таран тандихъ чуьнуьх хьана, мад кьуд пата вил экъуьрна. Акур кас хьанач. Гила ам, тарарин танарихъ чуьнуьх жез-жез, куьруь камаралди вилик фена. Хъфидай рехъ квахь тавун патал, мукьвал-мукьвал кьулухъ элкъвез, лишанлу чкаяр рикIел хуьз алахъзава. Мегьамед ягъалмиш хьанач. Яр­гъай кIарасдин къазма пайда хьана. Кас-мас аватIа чирун патал ам са геренда къазмадиз килигиз акъвазна, ахпа вилик фена. Къазмадин дакIарризни ракIариз хашуниз ухшар къайдада тахтаяр янава. Тахтайрин акунрай фадлай кIевнавайди чир жезва.

РакIарал физвай рехъни экъечIнавай векьери кьунва. Къазмадал са чарх ягъайдалай кьулухъ Мегьамед ракIарал фена. Ам регьятдиз ачух хьана. Янавай тахтаяр алдатмишунинбур тир.

— Кас авани? — ван къведайвал гьарайна, Мегьамед, автомат вилик кьуна, къенез гьахьна. Жаваб  акъатнач. Къазмадин юкьвал кIарасдин чIехи стол ала. АтIа кьиле, сад-садавай къакъатна, къаткидай кьве тахт ава. Зайифдиз экв аватзавай са дакIардин кIане ракьун пич ава. Адан гурмагъ дакIардай къецел акъатнава. Муькуь дакIардин патав­ гвай кьацIал купIуни чIулаварнавай катулни чайдан ала. Абурун патав гьар жуьре кIалубрин къапар жергеда эцигнава. Вири биши руквадини хушраканрин муквари кьунва. «Командир иниз хкана кIанда», — фикирна, Мегьамед­ къецел экъечIна. Гьа и арада камандир акъвазнавай патай автоматар ягъай ванер акъат­­на. Катна хтайла, адаз командир чкадал­ жагъанач. Мегьамедак къалабулух акатна. «Яраб миллетбазрин гъиле гьатнатIа? Вичивай къекъвез тежезвайди бес гьиниз акъатна? Есирда кьунатIа?»-адан рикIяй гьар жуьре хиялар фена. Патав гвай тарарин далдайрик чуьнуьх жез-жез, ам кьуд патаз килигна. Аквазвай кас авач. Анжах са патахъ залан затI чилелай галчурнавай хьтин гел физва. Мегьамед гел кьуна фейила, кул-кусрал акъатна. Абурун арада, чин пад кIаникна, капитан ярх хьанва.

— Юлдаш капитан, вун иниз вучиз экъечI­на? — ада командирдин чин цавал авуна.

— Душманар чи гуьгъуьниз атанвай. Абуру автоматрай гуьллейрин са шумуд цIиргъ инихъ ахъайна. Абур гзаф авай. За дяве­ чIу­гунач. Иниз хурухъди галчIур хьана. Мад къуват бес хьанач, — лап дериндай каш ягъиз­, жаваб гана капитанди.

— Абур гьиниз фена?

— Хъфей хьтинди я.

— Заз тамун юкьвай къазма жагъанва. Йиф ана акъудда, ахпа частунихъ галаз алакъа жагъурна кIанда. Ша, яхъ зи гардан, — Мегьамед агъуз хьана.

Къазма алай чкадал хтайла, мичIи жез башламишна. МичIи хьунихъ галаз мизмизарни куьлуь ветIерин лужар алтIушна.

— Са геренда ял ягъин, командир. Ахпа за ваз къаткидай чка михьда. Къазма михьиз руквади кьунва, — Мегьамеда капитандиз къазмадин вилик квай скамейкадал ацукьиз куьмекна, вични ацукьна.

— Сержант, декьена амукьна, чун сагъ-саламатдиз инай акъатайтIа, лацу агъар алай михьи чкайрал къаткида. Ша къенез гьахьин. Ана къаткидай чка авани?

— Ава, командир. Кьве касдиз кьве тахт ава…

— Лап хъсан я. Куьмек це. Инал ала­мукьайтIа, мизмизри зак кумай стIал ивини хъвана куьтягьда,- капитанди Мегьамедан гардандихъай гъил вегьена, кIвачел къарагъна, кьведни къазмадиз гьахьна…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 29-нумрадай

_____________________________________________________

Гьунарлу паб

ГъвечIи чIавалай санал кIелна, санал вахт кечирмиш­за­вайтIани, Мусани Мегьамед къилихриз, зигьиндиз тафаватлу тир. ЯтIани абурун дуст­вилиз са кардивайни манийвал гуз хьанач. Мегьамед цIуд лагьай класс куьтягьна армиядиз фена, Муса чирвилер давамариз институтдиз гьахьна. Кьве йисалай партиядин член яз армиядай хтай Мегьамеда, яргъал вегьин тавуна мехъерна, совхозда кIвалахал акъвазна. Акунар алай жегьил, партиядин член, гьасятда бригадирвиле кьабулна.

Мусади вад йисуз институт кIел­на куьтягьна, ахпа аспирантурадиз гьахьна. Са шумуд йисуз гьанани кIелун давамарна, алимвилин тIвар къазанмишна. Ам хуьруьз тахтана са кьадар йисар алатна.

— Я чан хва, вун патарал гьикьван хьурай? КIвале са залан кIвалах ийидайла, зун къуншидиз куьмекдиз эвер гуниз мажбур жезва. Вахъ галаз санал кIелай ви дустуникай районда сад лагьай секретарь хьанва. Фена жуваз районда са кIвалахни це лагь, ахпа чна ваз мехъерни ийида. Зазни кIвале куьмек жеда, — дидеди Мусадиз вичин дерди ачухна.

— Вуж я районда сад лагьай сек­ретарь?

— Ви дуст Мегьамед.

— Мегьамед?

— Эхь, Мегьамед. Ам сад лагьай секретарь яз йис жезва.

— Адакай секретарь гьикI хьанвайди я? — Муса аламат хьана.

— Ам вуна вичивай хабар яхъ. Жуваз са кIвалахни жагъу­риз тур.

Муса пакамаз фад къарагъна, дамахарна, документ-затI къачуна райондиз фена. Сад лагьай секретардин ракIарихъ са кьадар инсанар учирда акъвазнавай. Эхирда авайди вуж ятIа жузуна, Мусади учир кьуна. Нисинихъди адан нубат агакьна.

— О, Муса! Вун атуй, рагъ атуй! Шумуд йисар я такуна. Ша, ша, ацукь, — Мегьамеда Мусадиз яргъи столдихъ ацукьдай чка къалурна.

— Зунни вун акунал гзаф шад я, Мегьамед стха. Ваз ви къуллугъни мубарак хьурай. Аферин! Яда, Мегьамед, са суал гайитIа, вун закай бейкеф жедани?

— Вучиз бейкеф жеда, Муса? Чи арада икьван чIавал тахьай бейкефвилер гила жедани? Лагь ви дерди.

— Зи дерди за ваз ахпа лугьуда. Вуна заз лагь кван, вун и дережадиз гьикI ва нин куьмекдалди акъатна? Вакай и Мегьамед авурди вуж я?

— Закай Мегьамед авурди, Муса, зи паб я.

— Папан диде-буба къуллугъчияр яни?

— Ваъ. Яб це. За мехъер авур йикъалай ада зи тIвар кьаз, виридаз ван жедайвал тарифар ийиз хьана…

— ГьикI? Низ?

— Зи Мегьамед хъсанди я! Зи Мегьамедан гъиляй гьи кIвалах хьайитIани къвезвайди я! Зи Мегьамед къизилдин къилих авай инсан я! ИкI лугьуз ада сифте кIвале, ахпа гьалтай къуншийриз, хуьруьнбуруз ихтилатар ийиз хьана. ИкI хуьруьз зи тIвар чкIана. Хуьруьнбурувай и гафарин ванер райондиз агакьна. Райондин кьилевайбуру зун иниз кIвалахал хкана. Ингье, къе закай ихьтин Мегьамед хьанва. Дуьз лугьузвайди я бубайрин мисалда: жуван къул жува чIехи авуна кIанда!

— Лап дуьз гафар я, Мегьамед стха. Ви юлдашдиз вах авайди яни? Зазни мехъер ийидай фикир ава…

«Лезги газетдин» 2024-йисан 16-нумрадай

_____________________________________________________

Дигай дишегьли

Армиядай хтай Вели вичиз диде-бубади къалурай рушал эвленмиш хьана. Адан дуст Али сусахъ къекъвезмай.

— ГьикI хьана, дуст кас Али, вуна мехъерзавач хьи? Ви квел вил ала? — хабар кьуна Велиди дустунивай.

— Халис, вири патарихъай дигай дишегьли гьалт тавунмаз, за мехъер ийидач, — жаваб гана Алиди.

— Яда, Али, закай кьве аялдин буба хьанва. Вун гилани тек яз амани? Вуна вучиз свас гъизвач? — са кьадар вахт алатайла, хабар кьуна Велиди.

— Зун сусахъ къекъвезва, Вели. Гьеле дигай дишегьли дуьшуьш хьанвач…

— Яда, Али, зи аялар школадиз физва, вун гилани эвленмиш хьанвачни? — са шумуд йис алатайла, кьве дуст мад дуьшуьш хьана.

— Зун къекъвезва, дуст кас Вели, къекъвезва­. Гьалтзавайбур садни дигайди жезвач. Са пата­хъай бегенмиш хьайитIа, муькуь патахъай нукьсан жагъизва. СакIани вири патарихъай дигай дишегьли гьалтзавач, — Али вични  и кардал пашман тир.

— Яда, зи чIехи гада институтдик кIелиз экечI­нава. Икьван йисар-вахтар алатна, вал гилани дигай са дишегьли дуьшуьш хьаначни? — Велидиз курпашмандиз физвай Али акуна.

— О-о-о, Вели, вун яни? Зун хиялри тухванвай­, багъишламиша… Гьалтна, дуст кас, гьалт­на. Вири патарихъай дигай дишегьли эхир зал гьалтна…

— Куьн эвленмиш хьанани? Бес заз мехъерик вучиз лагьанач?

— Дигай дишегьли гьалтна, анжах мехъер хьанач…- Вучиз?

— Гьа дишегьлини дигай, са нукьсанни квачир итимдихъ къекъвезвайди хьана, — Алиди пашмандиз вичин рехъ давамарна.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 22-нумрадай

_____________________________________________________

Мезелияр

Хийир авай хъчар

— Я жемятар, и Али аку, са хийирни авачир хъчар кьуруриз, вири азарриз себеб жезвайди я лугьуз, абур халкьариз маса гузвай. Вуна вучиз инсанар алцурарзава? Абурукай садаз кьванни хийир хьанани? — Мусади кимел алайбурун фикир, хъчарай ацIай чанта далудал кьуна, хъфизвай Алидихъ элкъуьрна.

— Я Муса, вуна вучиз абурукай са хийирни авач лугьузва? А гафар вуна зал пехил тирвиляй лугьузвайбур я. Абурукай са хийирни авачирла, бес за гададиз кьве мертебадин кIвал гьикI эцигна? — жаваб гана, Алиди вичин рехъ давамарна.

Мажал хганач

Чинал са кьадар хирер алаз, вилин кIанер вили хьанвай Муса Алидал дуьшуьш хьана.

— Яда, Муса, вахъ вуч хьанва? Вун гьи дяведай хтанвайди я? — хабар кьуна Алиди.

— Аникай рахамир, Али! Накь са ламран хцихъ галаз кукIунриз акъатна. За ам яна, ада — зун… За ам яна, ада зун… ада зун… ада зун хьана…

— Яда, бес вуна мад вучиз янач?

— Ада заз мад вичел гъил хкаждай мажал хганач…

Гьина хъсан я?

Кимел кIватI хьанвай жемятдин арада миллетрикай ихтилатар аватна.

— Урус халкьдин арада яшамиш жез хъсан я, — лагьана сада­.

— Чувудрин арада хъсан я, — лагьана муькуьда.

— Гуржийрин арада, — лагьана пуд лагьайда.

— Зун урусрин арада урус я, чувудрин арада чувуд я, гуржийрин арада — гуржи. Гьибурун арадиз аватайтIа, заз жув гьабурукай хьиз я, — лагьана Мусади.

— Ахмакьрин арадиз аватайтIани, гьакI яни? — ягьанатдивди жузуна сада.

Кимел алайбур вири хъуьрена.

— Куьн хьтин ахмакьбурун арадиз зун аватнавайди сад лагьай сефер я. Килигда ман, куьне гьикI кьабулдатIа, — жаваб гана Мусади.

Кимел хъуьруьн акъваз хьана.

Агъадай таб

Мусади кимел, гьамиша хъуьруьнар къведай кьисаяр, хьайи-тахьайди ахъайиз, жемятдин гуьгьуьлар хкажзаваз акуна, адан гъвечIи стхадизни са сеферда, вичин фикирдай, хъуьруьн къведай кьиса ахъайиз кIан хьана.

— Жемятар, заз къе са аламат акуна! Пакамаз цавай, элуь­кьиз-элуькьиз, са кицI физвай, — лагьана, ам вич хъуьрена.

— А хкетар хъфена жуван кьепIинавай аялдиз ахъая. Ваз лув гузвай кицI ахварай акуна жеди, тапархъан, — жемятди ам беябурна, кимелай чукурна.

— Вуч хьана, вун пашманзава хьи? Хьайи кар-затI авани? — Мусадиз стха сефил акуна.

— Хуьруьн жемятар вуна авур тапаррихъ агъазва. Зазни са зарафат ийиз кIан хьана. Абуру зун, хъуьруьнриз вегьена, чукурна.

— Вуна вуч лагьанай?

— За цавай, элуькьиз-элуькьиз, кицI физва лагьанай.

— Таб ийиз хьайитIани, жувахъ агъадайвал авун лазим я. Вун фикирлу жемир, стха. Ви ихтилатдиз за къуват гуда.

Муса кимел фена. Жемят адал вил алаз акъвазнавай.

— Жемятар, квез вуч хьанатIа чидани?

— Чидач…

— Заз пакамахъ са аламат акуна. Къуншидин гьаятдиз са зурба лекь лув гана, эвичIна. Гьаятда авай кицI къармахра кьуна, ам цавуз хкаж хъхьана. Гьайван, элуькьиз-элуькьиз, лекьре дагъ галай патахъ тухвана.

— Яда, Муса, акунрай, а ви стхади пакамахъ, элуькьиз, цавай фена лугьузвай кицI гьам тиртIа? ЧIалахъ тахьана, чна ам хъуьруьнриз вегьена. Вуна адаз чи патай багъишламиш лагь, — кимеллайбуру кьилер галтадна.

Пулуникай ихтилат

Кимел кIватI хьанвайбурун арада пулуникай ихтилат кватна­.

— Жибинда са манат авачиз, зун гьич кимелни экъечI­завайди туш, — лагьана Алиди.

— Зунни гьакI, жибинда са цIуд манат авачиз хьайитIа, гьич гьаятдизни экъечIзавайди туш, — дамах къачуна Велиди.

— Виш манат жибинда авачиз, кIваляй экъечIайтIа, зи кефи чIур жезвайди я, — кьил хкажна Мусадини.

— Гьавиляй яни, Муса, кефи чIуру я лугьуз, вав гьамиша арза гвайди? — хабар кьуна Алиди.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 33-нумрадай