Тар чан алай затI я. Гьар са тарцихъ, инсандихъ хьиз, вичин кьадар-кьисмет ава. Парабур, са куьналдини тафаватлу ва садазни малум тахьана, чилелай вахтсуз квахьда. Бязибур, девиррин азиятризни чуьруькриз дурум гуз, зурба пагьливанар хьиз, асирралди акъвазда. Гьатта чпелай кьулухъни невейрин сиве риваятар амукьда…
Ихьтин фикирар чаз (заз ва гьевескар экологар тир Юсиф Саркароваз, Фикрет Байрамоваз) 2020-йисан зулухъ Мичегь дагъларин “Къени яйлахда”, къаравул хьиз, текдиз акъвазнавай зурба мегъуьн тарцин патав атана. Хуьруькай 7,5 километрдиз къакъатна, гьуьлуьн дережадилай 2028 метрдин кьакьанда авай адаз “ПIирен тар” лугьузва. Белки, гьавиляй ам, асиррай акъатна, къени ама жеди. 1988-йисуз Ахцегьрин виликан “Заря” совхоздин директор Къардаш Мамалиева и яйлахдиз, майишатдин МТФ-дал кьван (ана ацазвай 100 кал хуьзвай, къарамаларин умуми сан 150-дав агакьнавай) машиндин вижевай рехъ акъудна, Дагъустанда сифте яз 2000 метрдилай кьакьанда гатун ферма механизироватна, Мичегьиз фин патал Ахцегь вацIалай 300 метрдилай яргъи ва 4,5 метрдин гьяркьуь яцIу цIилинин муьгъ туькIуьрна. Совхоз чкIайдалай кьулухъ, гьайиф хьи, а рекьихъ гелкъведай кас хъхьанач. Амма муьгъ халкьди, “Сагърай, Къардаш!” лугьуз, ишлемишзава.
— ПIирен мегъв лугьуз, им чи чIурара тамашуниз, вичел фикир желбуниз лайихлу тIебиатдин лап кьетIен ядигар — чан алай гуьмбет я. Бубайрилай атана агакьнавай весиятралди, адаз са гьихьтин ятIани хасаратвал гун, гьатта кIарас атIана кун къадагъа я, гунагь яз гьисабзава. Адет яз, чи хуьруьнвийри, суваб я лугьуз, адан кIаник капI-дуьа ийида, Аллагьдивай чпин мурадар тIалабда. Кваз такьуна, пIирен тарцин кIаник ичкидин суфра къурмишна къарагъай парабурун кьилел къазаяр атай дуьшуьшар малум я. Ара-ара пIирен тарцин патав маса хуьрерайни чандиз зайиф ксар къведа, абур, инал капI-тIеат авуна, тарцин кIаник ацукьна, сагълам хьана хъфида, — суьгьбетзава чи дуст мичегьви Тофик Уружева.
“Кьисайрик квай хьтин пагьливан тар! Чан алай тIебиатдин халис гуьмбет!” — бирдан агь акъатна икьван гагьда кисна акъвазнавай Фикретай. Инлай-анлай къат-къат яцIу хам алатнавай, тандал гуя душмандин гьар жуьредин яракьрин куьгьне хирер-къабар алай (са пад ва бязи хилер хана, чилел аватнава, яцIу танда еке хъалхъам гьатнава…) гужлу тарцин патав чна чун лап гъвечIиз ва зайифдиз гьиссзавай. Фикрет гьахъ тир, мегъуьн къадим тар, гьакъикъатдани, махарик квай хьтин пагьливандиз ухшар тир. Тофикан меслятдалди, чнани тарцин кIаник капI авуна, са геренда адав агатна акъвазна. РикIиз, чандиз, гуя гьакъикъатдани регьят хьана, галатун алатна. Дугъриданни, инсанри адаз “ПIирен тар” лугьун дуьшуьшдин кар туш.
Мичегьви агъсакъалрин сивяй мадни ван хьайивал, и тарцин патав виликрай Муъмин бубади вичин пуд хцихъ галаз акIурай мегъуьн зурба мад пуд тар гвай. Вахтунин, тIебиатдин бедбахтвилерин ва инсанрин къайгъусузвилин нетижада абур терг хьана. Асиррин пара татугайвилериз дурум ганвай и тарцин чан акьван кIеви я хьи, женгерай акъатна, лигим хьанвай кьуьзуь аскер — и чIурарин къаравул хьиз, мягькемдиз акъвазнава. Виш йисарин уьмуьрда адаз, низ чида, мусибатдин гьикьван вакъиаяр акунватIа. Кьилинди, асиррин вири имтигьанриз лайихлувилелди дурум ганвай зурба пагьливандин чешне-лишан яз, хайи дагъларин хурал ам такабурдиз акъвазнава.
Юсиф Саркарова гьайбатлу, къадим тарцин гьяркьуьвал алцумна, гьар патахъай адан шикилар яна. Якъин хьайивал, адан элкъвей тандал тахминан 4-5 метр ала, яшар 500-600 йисаз барабар я. Лугьуда хьи, мегъуьн тарар гьина хьайитIани ваъ, инсандин яшайиш патал ярамиш авадан шартIарин чкайра экъечIда. Чпини гьа юрдарин инсанризни къуват ва яргъи уьмуьр хьуниз таъсирда. ТIебиатдин чан алай надир гуьмбет тир Мичегьрин мегъуьн тарцив гекъигиз жедай хьтин маса тар Ахцегь районда мад авач. Самур дереда, гьатта республикадани абур — асиррин тарар — гуьмбетар, тупIаралди гьисабиз жеда. Месела, Рутул райондин Хъуьлуьда — гьайбатлу хъархъу тар, Ихрека — Кохан шамагъаж, Дербентда — машгьур чинар-платан (къейдин, “Российское дерево года — 2020” милли конкурсда и чинарди 1-чка кьуна). Нагагь абурун кьисметдин гьакъиндай къайгъусуз тахьана, пешекаррин гъил алаз, гелкъвез хьайитIа, якъин, абур мадни яргъалди амукьда.
— Алай вахтунда уьлкведа “Российское дерево года — 2020” милли конкурс кьиле физва. Мичегьрин мегъуьн тар РФ-дин виридалайни яшлу тарарин реестрдик акатун патал за электронный къайдада талукь тир вири малуматар конкурсдин комиссиядиз рекье твада,- лагьана Юсифа ва, яргъал тевгьена, гьа лагьайвал авуна. Муштулух: са кьадар вахт алатна, Москвадай шад хабар хтана. Махсус комиссияди тарцин гьал, яшар ахтармишна, Юсифаз Мичегьрин тар Вирироссиядин метлебдин чан алай тIебиатдин памятник тирди тестикьарзавайвилин сертификат ракъурна.
Мичегьрин мегъуьн тар гила, официальнидаказ чан алай тIебиатдин гуьмбет яз гьисабна, гьукуматдин къайгъударвилик — къаюмвилик акатнава. Чна гьикьван тарифар авуртIани, вахтуни вичин кар аквазва. Тар сагъсуз я: тан, члаф хьана ктIизва, хилер кьуразва… Умуд кутаз кIанзава хьи, гьукуматдин талукь тир къуллугъри ам, энгел тавуна, сагъар хъийидай тади серенжемар кьабулда. Акси дуьшуьшда, виш йисарин и гуьзел тар чавай къакъатунин къурхулувал ава.
Къейд ийин, мегъуьн тар гужлу чIварахралди, мягькем тандалди ва еке чихелралди тафаватлу я. Гатун зегьем вахтунда ада инсанриз хъен, серин гузва. Гьам эцигунар, гьам багьа мебель авун ва хъуьтIуьз къула кун патал мягькем, гуьзел нехишдин ва лап къиметлубурукай сад тир мегъуьн кIарасдилай хъсанди авач жеди. Вичин энергетикадин жигьетдайни мегъуьн тар лап гужлубурукай сад я. Пара махар, риваятар, кьисаяр мегъуьн тарцихъ галаз алакъалу я: абура итим мегъуьн тарцив гекъигзава (мегъв хьиз, мягькем я!), мегъуьн тарци инсандиз вичин къуват, сагъламвал, яргъи уьмуьр гузва, кIвале мегъуьн кIарасдин мебель хьун хъсан яз гьисабзава… Халкьдин медицинади — жерягьри, мумкинвал аваз хьайитIа, инсандиз мукьвал-мукьвал мегъуьн тама къекъуьн теклифзава. Мегъуьн тарцин чкалра, хилера, пешера инсандин бедендиз чарасуз тир гзаф кьадар дубильный шейэр, галловый ва маса кислотаяр, пентозанар, пектинар, крахмал, флобафен, кварцетин, белокдин ва гзаф маса шейэр ава. Емишра (мегъв) лагьайтIа, крахмал (40%), дубильный шейэр (5-8%), ягълу (5%), шекерни белокдин шейэр ава. Гьавиляй абур вакIариз, миргериз, севериз, къушариз, кьифериз нез кIанда. Археологри тестикьарзавайвал, чилел сифте инсанри фу техилдин магьсулрикай ваъ, мегъверикай гъуьр авуна чрана. Мегъуьн гъуьруькай гилани недай ширин шейэр чразва. Куьрелди, мегъуьн тарцихъ дармандихъ хьиз хийирлувал пара ава ва ам инсандин гьар жуьре азарар сагъаруна ишлемишзава.
Разивилелди къейдин, Юсиф Саркарован теклифдалди, “Тарар — тIебиатдин чан алай гуьмбетар” Вирироссиядин программадин сертификациядин махсус комиссияди (председатель — хуьруьн майишатдин илимрин кандидат С.Б.Пальчиков) 2020-йисан 20-июлдиз Мичегьрин мегъуьн тар (анкета № 924) ва 2020-йисан 21-декабрдиз Рутул райондин Вини КIатIрухърин хуьруьн Кохан шамагъаж-сосна (анкета № 1000), абуруз талукь тир сертификатар гуналди, Россиядин лап къадим тарарин реестрдик кутунва (WWW.ROS). И тарар виридуьньядиз машгьур авур чи баркаллу ватандаш Юсиф Къудратович Саркаров, Вирироссиядин “Тарар — чан алай тIебиатдин гуьмбетар” программадин активлу иштиракчи яз, чухсагъул малумаруналди, махсус дипломдизни “Россиядин надир тарар” ктабдиз лайихлу хьанва.
Дашдемир Шерифалиев
