Лезги чIал. Дидед чIал. Ам чаз гьикI чизва? Уьмуьрда, рахунра чна чIалан девлетдикай гьикI менфят къачузва? Чи словардин запас гьихьтинди я? Чна рахунра мисалар, мискIалар, маналу, мягькем ибараяр ишлемишзавани? Чаз лезги чIа­лан синонимрикай, омонимрикай, антонимрикай, паронимрикай, инсандин бедендихъ галаз ала­къалу ва маса терминрикай,  чи къадимлу чилел экъечIзавай набататрикай вуч чизва?

Гьа и ва чIалахъ галаз алакъа­лу­ са бязи маса суалризни жавабар чи бажарагълу шаир, чIалан ус­тад, эде­биятдин, медениятдин хилера фадлай мукьуфдивди кIва­лах­завай вини дережадин пешекар Майрудин Бабаханова гьазурна акъуднавай “Рангулат”, “Инсан” ва “Къадакьар” ктабар кIе­лайла, жагъи­да.

Кьасумхуьрел “ЦIийи Кавказ” типографияда чапнавай пуд ктаб. “Рангулат” — лезги чIалан словарда­ кьитдаказ гьалтзавай набататрин, къушарин, гьайванрин ва хуьрекрин тIвара­ри­кай ибаратди. “Инсан” — лезгийрин семантикадин (инсандин бедендин, къенепатан органрин тIварар) гафариз­ ва абур квай дурумлу, мягькем ибарайриз талу­кьар­навайди. “Къада­кьар”­ — лезги халкьдин агъзурдалай ви­низ мисалар, шиирралди кхьенвай, зарафатдин тав квай, абурун вариантар ва мискIалар тунвайди. Автордиз ри­кIин сидкьидай баркалла лугьу­нал­­­­ди, къейд ийиз жеда хьи, илимдин­ сагъ са институтрин, центрайрин везифаяр вичин хивез къачуна, Май­рудин Бабахановича лезги чIалан илим (лексика, фразеология, рахунин культура) вилик тухуник, пайгардик ку­ту­ник, буш чкаяр ах­цIур хъувуник, халкь­­див дидед чIа­лан гьакъикъи ­га­фар, ибараяр ахгакьаруник ва гьа идалди жуван чIалан девлетлувилин деринар ва сергьятар гегьеншбур ­тир­ди­ тестикьаруник лайихлу пай ­ку­тунва­.

“Рангулат”. И гафуни саки вири тажубарзава, фикирлу ийизва. Вучиз лагьайтIа ерли ван тахьай гаф я. Са чIавуз Майрудин Бабахановни мягьтеларнай ада. Идан гьакъиндай ада ихьтин баян ганва: “Инсанар алай чкадал дарман хъчарикай ихтилат кватнай. “Чаз лезгидалди авайди са-кьве набататдин тIвар я. Гзаф авайтIа, Гьажиеван словарда жедай”, — тести­кьар­завай сада. Вични лезги чIала­кай, чи медениятдикай хабар авай юлдашди. Аламат я, са залай гъейри, саки вири адахъ галаз рази тир.  И карди зак дериндай хкIурнай…

Гзаф чкайра хьана зун, гзаф рекьера къекъвена. Гьина ван хьайитIа­ни, цIийи ихтилатар, гафар къачунай жуван дафтарриз. Гьа жергедай яз — наба­татрин тIварарни. Гъилелай авунай за жуван жандафтарар, вири набататрин тIварар акъудна, сиягьда туна, вуганай­ атIа юлдашдив компью­тердал элянавай вад чар. Са-кьве йи­къалай агакьа­р хъувунай ада зи чарар. КIани­кай “Вун гьахъ я” ва патавай хьиз “рангулат” га­­фарни кхьена.  И гафу­ни зун суалра туна. Саки гьар юкъуз­ гьалт­за­вай­тIани а кас, жузуначир за адавай кьасухдай. Эхирни чир хьана заз адан мана  — “ренклод”, ширин (шекер) хутарин жуьре…”

Чи багъманчийри “Ренклоддиз” рангулат тIвар ганвай кьван.

Эхь, вучиз ятIани, сифте нубатда гьа жуванбур халкь адан ивиррикай, девлетрикай, бинелу чешмейрикай магьрум ийиз алахъда. Чун, аваз-аваз, авачирбурукай жезва. Гьа и карни, авайвал лагьайтIа, къайгъусуз­вал­, кар алай месэлайривни хьайивал хьуй лугьуз эгечIу­нин вердишвал­ себеб яз арадал къвезва ва чавай чи тарихни, сеняткарвилерни, чIалан, эдебиятдин чешмеярни, ирсни къа­къуд­зава.

Дагъустандин ва Азербайжандин госмузейриз алад, килиг — лезги та­рих­­дихъ, архитектурадихъ, се­нят­­­карви­лихъ галаз алакъалу са затIни аквадач, абур маса халкьарин ирс хьиз майдандиз акъуднава. Кимерал, суф­райрихъ, собранийрал, съездрал ватанпересвиликай рахадай, “чна икI, акI авуна кIан­да” лугьу­дай кьегьалар пара хьана, амма халкьдин месэла уьмуьр­диз куьчуьр­мишун патал тIуб — ту­пIални эцигнач.

Гьар са девирда чи халкьдин арада бажарагълу ва, артух гьарай-эвер галачиз, кисна зегьмет чIугур, па­ра къе­ни крар авур инсанар хьайи­ди я. Абур исятдани ава. Са ка­мал­лу­да ла­гьанай: “ЦIалцIам­диз, чIагайдиз рахазвай агъзурралди ксарикай за анжах кисна вичин кар ийизвайди вине кьада”. Зазни кисна, я чIехи тIвара­рихъ, я шабагьрихъ, я гьуьрметрихъ галтуг тавуна, лезги халкьдин эдебият, меденият, адетар, ирс хуьн ва вилик тухун патал йикъар-йифер, чирвилер, бажарагъ серфзавай Майрудин Бабаханович инсан, пешекар, ватанперес хьиз вине кьаз кIанзава.

Сир туш, чаз чи девлетлу чилел экъечIзавай анжах 10-20 набататдин тIварар чизва. Бес амайбур? Белки, лугьудайбурни жеда: вучзава чна абурукай чир хьана? Я чими, я мекьи ийиз­вач. Я жибиндиз артухан са манат гъизвач. ИкI фикирзавайбуру еке гъалатI ахъайзава. Лугьузвайвал, инсандик акатзавай гьикьван азарар ава­тIа, Аллагь-Таалади гьа азаррин дарманарни цуькверин, векьерин, хъчарин, набататрин дунда аваз яратмишнава. Эхь, гьар са векь, цуьк дарманни я. Гьавиляй лезгийри абур гилани хушвилелди ишлемишзава, хъчарикай хуьрекар гьазурзава. Алай вахтунда, я духтуррихъ, я аптекайрай маса гузвай дарманрихъ инанмишвал амачирла, чи чилин набататрин алем чирун ва кардин гъавурда аваз абурукай менфят къачун герек я. Заз и кардал рикIивай машгъул жезвай чи ватанэгьли духтур, жерягь Асланов Лукьман чида. Ада вичин патав къвезвай начагъбур чи дагъларай, чIурарай кIватIз­авай векьерикай, цуькверикай гьазурзавай дарманралди сагъарзава.

Гьа икI, лезги чIала набататрин гьикьван гафар ава? “Рангулат” ктабди тестикьарзавайвал, “къацу гафарганда” вад вишев агакьна тIварар ава, яни лезги дагълара, аранра гьа ихьтин девлет ава, амма чна адан гьич са процентни дуьзгуьндаказ ишлемишзавач. Ктабдин кьетIенвал, метлеблувал мадни адакай ибарат я хьи, вири гафарин мана урус чIалалдини ганва.

Халкь, иллаки алай аямдин ва къвезмай несилар патал “Рангулатдин” къиметлувал ам я хьи, ктабда гьакIни къушарин (160), гьайванрин (290), гьайванрин кIватIал­рин (9), лезгийрин хуьрекрин (120) тIварар,  гьайванрихъ галаз алакъа хуьдай (30), инсандин бедендихъ ва гьайванрин жиндекрихъ галаз алакъалу (220), парталар ва абурухъ галаз алакъалу (150) гафар ганва.

Гьелбетда, са касдин рикIел ви­ри тIварар, гафар къведач. Мисал яз, хуь­­рекрин тIварарик акатнавач: кьве­чIи, ракъин, турфу, чар авай фу, илчир­, сав, савун кIватI (сикI), са­вун аш, бу­ран­­дин­ аш, буза, пайтукь, кIе­кIер (гьажибугъдадин калар)… Набататриз талукь яз­ни гьа икI лугьуз жеда. “Рангулат” кIва­­­тIал­дин гафарган тамамди­ хъувун па­­тал­ кардин гъавурда авай гьар сада автор­диз куьмек га­найтIа, хъсан кар жедай.

“Инсан” ктабдин (авторди адаз “Лингвистикадин поэма” тIвар ганва) кьетIенвал адакай ибарат я хьи, икьван гагьда садани тавур, амма гьар са касдивай вичин уьмуьрда менфят къачуз жедай кар авунва. Лезги семантикадин гафарган арадал гъанва.

Хиве кьан, чи гзаф агьалийриз ди­дед чIалал чпин бедендин паяр, къенепатан органрин тIварар чизвач. М.Бабаханова и нукьсанни арадай акъуддай ва дидед чIалан чеш­нейрал гьейранвалдай ва мадни ашукьардай мумкинвал гузва.

Ктабда бедендин ва къенепатан са бязи органриз талукь гафар тун­вачтIани, 35 органдин тIвар кьунва. Абурухъ галаз алакъалу гафарикай (омонимар), маналу ибарайрикай, мисалрикай, мискIалрикай итижлу малуматар ганва.

Автордин илимдин, яратмишунин кIвалахди лезги чIал омонимралди девлетлу тирди къалурзава. Гьикьван хъсан тир, чахъ омонимрин, синонимрин, антонимрин словарар авайди тиртIа.

“Вил” гаф гьар садаз чида ва и гаф лагьанмазди, фикирдиз сифте нубатда инсандин вил къведа. Ам­ма и гафунихъ маса манаярни ава эхир. Вил — дакIардин, вил — дурбудин, вил — чIижери вирт кIватIзавай ракъинин са тIвек, вил — вили ранг, вил — вили гъал… Кьилдин гафарилай гъейри, лезги чIа­ла сагъ ибараяр-омонимарни гьалтзава: вил акьалун — ахвар авун, вил акьалун — бе­генмиш хьанвайди къалурун, вил алаз хьун (гуьзчивал авун ва гелкъуьн), вил ацукьун (бегенмиш хьун ва бедназарди ягъун), вил кутун (умудлу хьун ва алазни-алачиз гьавалат хьун), вил ягъун (килигун ва къурхуз хьун), вилер акьалун (артух фикир тагун ва инсан кьин), вилер ачухун (килигун ва гъавурда тун).

Инал чна вири гафарин омонимрин мисалар гъидач, анжах къейдда: кьил гафуниз 25 омоним, чин — 16, кек — 5, кIул, кIир, сив, тум, тIуб, чан — кьуд-кьуд, далу, кап, къвал, кIур, кIуф, мез, хур — пуд-пуд омоним ава. Мягькем ибарайрикай-омонимрикай рахайтIа, абур инсандин бедендин гьар са гафу­низ талукь жезва. ­­Ихьтин малуматри­лай алава яз, гьар са гафунин эхирда гьа гаф кваз халкьди туькIуьр­навай мисаларни ганва. Лугьун лазим я хьи, абур гзаф я.

“Къадакьар” ктабни чи халкьдин ху­рун дафтар, фольклор, къимет ава­чир­ девлет я. Алфавитдин жуьредал амална ганвай мисалар кIелайла, лезги халкьдин камаллувилел, арифдарвилел, бажарагълувилел гьейранвалдай чкадал къвезва. Гьар са мисал са къадакь я. Ктабда сифте яз мисалар-шиирарни, мисалар-зарафатарни ганва.

КIелдайбуруз ихьтин руьгьдин гуьзел ва маналу имаратар багъишнавай касдиз аферин! Адалай чешне къачудайбур хьанайтIа, мадни хъсан жедай.

Нариман Ибрагьимов