(Эвел — 7-нумрада)

(2021-йисан 19-февралдиз Кьасумхуьрел кьиле фейи лезги чIа­лан

илимдинни тежрибадин IХ лагьай конференциядихъ галаз алакъалу яз) 

1938-йисуз тамамвилелди кириллицадал элячIуникди уьлкведин шегьерра лезги чIалал гзаф ктабар акъатна. Урус алфавитдин графикадал элячIуни орфографиядизни цIийикIа килиг хъувуниз мажбурна. ЧIалан къайдаяр тестикьарунин карда алим Мегьамед Гьажиева илимдин рекьелди пешекарвилелди ахтармишунар тухвана. Нетижада лезги литературадин чIалан кхьинрин къайдайрин кIва­тIал (свод) арадал атана. И тежриба сифте кам тир.

ЧIалан кхьинрин къайдаяр артмиш хьунин ва къвез-къвез гуьнгуьна гьатунин важиблу кIвалахар чи нуфузлу алимрин ахтармишунрихъ, илимдин кIвалахрихъ галаз алакъалу я. Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин кIватIал  сифте яз 1938-йисуз туькIуьрна (туь-кIуьрайбур — М.Гьажиев ва А.Алкадарский) ва гуьгъуьнлай, 1941-йисуз, сад лагьай орфографиядин гафарган (идалай кьулухъ — ОГ) чапдай акъатна. Сифтегьан тежриба тирвиляй ам анжах 6-7 йисуз кьван бакара атана. ЧIалан машгьур алим М.Гьажиева тестикьарайвал, и йисарин тежрибади орфографиядин гафаргандик ва кхьинрин къайдайрик квай кимивилерни рехнеяр винел акъудна. Алимди 1950-йисуз “Лезги чIалан орфографиядин словарь” (кьвед лагьай туькIуьр хъувур издание) чапдай акъудна.

Лагьана кIанда, ту­ь­кIуьр хъувунар, алаваяр кухтуна­­тIа­­ни, кьвед лагьай­ сеферда ахкъу­дай ОГ-ни вири патарихъай тамамди, цIалцIамди хьана лугьун дуьз фикир жедач; аквадай гьаларай, са кьадар чIавалай адавайни кхьинра арадал къвезвай четин месэлайриз, “кьве рикIин жезвай” чкайриз жавабар гуз хьанач. Муькуь пата­хъай, гъвечIи кIалубда аваз акъудай гафаргандивай еке крар кIан хьунни дуьз тушир. Ихьтин веревирдер авун, гьелбетда,  къенин орфографиядин къайдай-рани а чIа­ванбура авай гъвечIиди тушир фаркь фикирда кьунихъ галаз ала­къалу ийизни жеда. Инкариз ­тежедай делил ам я хьи, цIийиз акъат­завай гьар са гафарганди гьа девирдин са тайин муддатда халкьдин кхьинар вилик финиз, орфографиядин къайдаяр мягькемаруниз рум гузва. Йисар-вахтар алатайла, яшайишда, чIала тIебии саягъда дегишвилер арадал къвезвайла, ОГ-арни девирдихъ галаз кьадайбур, тайин муддатда халкьдин сивера авай гафарин кIватIал кхьинра ишлемишдай къайдаяр къалурдай ва тестикьардай кьилин чешмейриз элкъуьн лазим я. Гьавиляй цIийи ОГ-ар пайда хъжезва, дуьз тушир чкаяр алимри туькIуьр хъийизва, илимдал бинеламиш хьана, къайдаяр субутзава, тестикьарзава. Жезмай кьван регьят ва илимдин делилралди субутнавай гьалдиз хкизва.

Орфографиядин къайдаяр литературадин чIалан нугъатдин бинедаллаз тестикьарзава. Малум тирвал, алатай асирдин кьвед лагьай паюнин эвел кьилера лезги литературадин чIалан бинеда гьатнавай нугъатдин “гуьне” тIвар “куьре” тIварцIелди эвез хъувунин месэлани са жерге районрин векилри  къарагъарна. Амма литературадин нугъат, ам ишлемишзавай мулкар бес кьадарда ахтармиш тавун­вайвиляй вахтуналди яз “гуьне” тIвар тунин фикирдал акъвазна. И месэладай а чIавуз нуфузлу алим М.Гьажиева къейдна: “Чна фикирзавайвал, и районрин векилрин истемишунрихъ мягькем себебарни ава, и месэла мукьвал вахтара илимдин рекьелди ахтармишуниз ва гьялуниз лайихлуди я”.

Литературадин чIалан нугъатдин тIвар дегишар хъувунин месэла гележегда гегьеншдаказ ­ве­ревирд хъувур делилар малум туш ва, къенин югъ фикирда кьур­тIа, алай вахтунда и месэла важиблувал авайди яз ама лугьуз жедач. ЦIийиз кIел-кхьин арадал атай чIаларин орфография тамамдаказ са нугъатдин сергьятрал бинеламиш хьунни мумкин кар туш. ЧIалан кхьинар артмиш хьунин ва орфография къвердавай мягькем хьунин дережайриз фикир гайила малум жезвайвал, чпихъ лексикадинни семантикадин жигьетдай кьетIен­вилер авай нугъатрин бязи гафар чи ОГ-ра гзаф кьадарда гьатнава.

Зурба алим, маарифчи Гьа­жибег Гьажибегова “Эдебиятдин чIа­ланни орфографиядин месэ­лаяр” илимдин кIвалахда ихьтин ­фи­­кир лагьанай: “Эдебиятдин чIа­лан бинедиз къачузавай ну­гъат­дал рахазвайбурун сан амай ну­гъат­рал рахазвайбурулай артух хьунухь лазим шартIарикай сад ятIа­ни, им са артух кар алай чIехи шартI туш”.

Орфографиядин къайдайрин кIватIалар туькIуьрдайла, чIалан тIебиатдихъ галаз кьадай принципрал амал авун кьилин шартI я. Орфографиядин месэлаяр гьялдайла, малум тирвал, морфологиядин, фо­нетикадин, тарихдин (ва я адетдин) принципар вилив хуьзва. М.Гьажиева вичин “Дагъустандин чIаларин кхьинрин месэлаяр” илимдин кIвалахда къейднавайвал, Дагъустандин чIаларин, гьа жергедай яз лезги чIаланни, орфографияр асул гьисабдай фонетико-морфологический (какахьай) принципдалди тайинарун кьетIна (1).

Чи чIалан орфографияда гзафни-гзаф фонетикадин ва морфологиядин принципар къуватлу я лу­гьуз жеда. Фонетикадин принципди гафар сивяй гьикI акъудзаватIа, гьакI кхьин истемишзава: кьел, дад, сал, чIал…

ЧIалан орфографиядин кIва­тIал арадал гъайидалай инихъ кхьинрин къайдаяр къвердавай мягькем хьуни фонетикадин принципдин “ихтиярар” эвеландалай хейлин гуьтIуь авун тIебии гьерекат я. ИкI тирвиляй орфографияда анжах са принципдивай “агъавализ” жезвач. Идахъ вичин тайин себебарни ава. Гекъигун патал лугьун хьи, лезги чIалал рахазвайбурун география гегьеншди я ва гьавиляй нугъатралди девлетлуди тир чи чIала гьа са манадин гафар сивяй гьар жуьре акъудзава. Месела, литературадин чIалан “куьн” гафунихъ “чуьн”, “цуьн”, “муькуь” гафунихъ “маты”, “мици” нугъатрин жуьреяр (вариантар) ава. Ихьтин кьетIенвилерни та­фаватлувилер себеб яз чIалан кхьинрихъ тестикьарнавай къай­даяр хьун чарасуз я. ЧIал артмиш хьунин, са чIалал кхьенвай за­тIарин гъавурда а чIалан сагьибар асантдаказ акьунин месэла ор­фографиядин мягькемвилелай аслу я.

Вири гафар гьикI сивяй акъуд­заватIа, гьикI лугьузватIа, гьакI кхьена кIанда лугьудай фикирри, асул гьисабдай, орфографиядин къайдаяр вилик тефенвайвилин, абур эвелимжи дережадани мягькемариз тахьанвайвилин гьакъиндай ша­гьидвалзава. Амма инал кьетIен-даказ къейдна кIанзава хьи, ихьтин фикир санлай вири лексикадиз талукь туш. Орфографиядихъ галаз сих алакъада авай морфологиядин, словообразованидин, фонетикадин, морфемикадин бязи кьетIенви­лери чпин истемишунрал амал авуниз мажбурзава.

Тамамвилелди фонетикадин принципдиз терефдарвал авун эсил­лагь виже къведай месэла туш. Бязи вахтара нугъатрин ве­кил­ри чпин нугъатдин жуьредин гафар кхьинра ишлемишзава. Чи йикъара чIалакай макъалаяр кхьизвай бязи нугъатпересри гьатта винидихъ къейднавай жуьредин “чуьн”, “цуьн”, “канивал”, “жи”, “чуьк” ва ихьтин нугъатра жедай гафарин жуьреяр орфографиядин гафарганра хьана кIанзавайди я лугьудай “ажайиб” фикирарни раижзава (2).

Муькуь патахъай фикир гайитIа, тамамвилелди фонетикадин принципдал амалзавай чIал вич орфография авачирди, кхьинрин тарих лап куьруьди я лугьуз жеда…

Алай вахтунда кьве тахан  (т-тт, ч-чч, к-кк…) гьарфар кардик кухтун хъсан яз гьисабзавайбурни ава. За кьатIайвал, ихьтин фикирдал алайбурун чIехи пай асул гьисабдай къелемчияр я. Мектебра кIвалахзавай гзаф муаллимри им хъсан рехъ туширди къейдзава. Идахъ, гьелбетда, гъавурда акьадай себебарни ава.

Малум тирвал, 1963-йисуз кьиле фейи махсус конференциядал чи чIалан кхьинрай кьве тахан гьарфар ахкъудунин месэла гьялна. ЧIал вилик финин, орфография къвез-къвез мягькем ва кутугай гьалдиз мукьва хьунин тарихдиз сиягьат авуртIа, и крарал маш­гъул хьайи алимри, пешекарри кьабулай къарарриз фикир гайитIа, чун гьакъикъатдин гъавурда хъсандиз акьада. Санлай къачурла, ахьтин гьарфар арадай ахкъудуни чи чIалаз хийир ганвайдан шагьидар я къе чун. Са шакни алачиз, им вилик финин рекье къачунвай нубатдин кьетIи камарикай сад тир. Вирибуру вилик финикай, гегьеншвилерикай фикирзавайла, чун гила кьулу-кьулухъди хъфидани?! Гьелбетда, гьуьжетар, жуьреба-жуьре фикирар арадал атун са кIусни мягьтел жедай кар туш. Ихьтин макъамра чIалан сагьибрихъ хсуси зендер, кьатIунар хьун важиблу кар я. Кье­тIендаказ къейд ийиз кIанзавай мад са месэла ава: вучиз ятIани, ч-чч, т-тт ва маса гьарфар арадал хкунин терефдарри и гьарфар анжах гафунин эвел кьиле авайла а къайдадал амалзава. (Ихьтин делилар, алай вахтунин орфографиядин къанунарни гьисаба такьуна, бязибуру а гьарфарикай менфят къачузвай чешмейрай якъин жезва).

Месела, “къуччагъ” гафуна кьве «ч» гьарф кхьизва, амма “чара-ччара” хьтин гафарихъ галаз и дуьшуьшда сесерин жигьетдай гьихьтин мукьвавал ва я чаравал аватIа, гьа тафаватдай кьил акъудунни регьят акъваздач.

Аквадай гьаларай, ихьтин гьарфарин месэла, лазим къайда тайинарна, гьа сифтедилай (латин гьарфарин графика  кардик квайла) бегьемвилелди гьялнач. Мисал яз, латиницадикай менфят къачур девирда “патахъай” гаф кхьидайла, кьве “п” ва кьве “т” гьарфар кхьизвай (3).

Ашкара гьакъикъат чуьнуьхиз жедач хьи, алай аямдин графикадин къайдайралди чпи кьве сес къа­лурзавай, амма кхьин гьа са жуьреда ийизвай гьарфари кIелза­вайбур тешвиш ийизвай дуьшуьшар тахьанани туш. ГьакI ятIани, и месэла виридалайни муракабди, гафар-чIалар малумаруналдини теклифар гуналди регьятдиз гьялиз тежедайди я. Гьа са вахтунда алатай асирдин эвел кьилера кьабулай ва са тайин девирда уьмуьр­дизни кечирмишай къарардиз къенин юкъуз цIийи кьилелай килиг хъувунин месэла гзаф мукъаятвални мукьуфлувал истемишзавайди я. Эгер гьа тежриба авайвал тикрар хъувуртIа, ада хийир гуда лугьун пара гиман алай кар хьиз аквазва.

Къенин аямда са тIимил гафар себеб яз чIала “инкъилабар” тешкилунин лазимвал ава лугьуз жедач. Асул гьисабдай контекстдай ахьтин гафарин метлебрай кьил акъудун четин кар туш. “КIеве гьатдай” дуьшуьшар  лап тек-туьк хьун мумкин я, гьамни ахьтин гафар кхьинра текдиз, составной паяр яз ва я ибарайра гьалтзавайла: чара; чара хъувун; тар; куьгьне тар…

___________________________________________________

1. И месэладикай гегьеншдаказ “Дагъустандин чIалар” (II выпуск) ктабда кхьенва, Махачкъала, Дагучпедгиз, 1954. 69-71-ч.
2. И месэладиз талукь яз “Лезги газетдин” 2017-йисан 11-нумрада “Лезги чIалан нугъатрин гафарин кьетIенвилер” тIвар алай зи макъала акъатнай.
3. И гьакъиндай “Лезги газетдин” 2007-йисан 39-нумрадиз акъатай Р.Гьайдарован интервьюда лагьанва.

(КьатI ама)

Куругъли Ферзалиев