Дагъустандин Автономиядин — 100 йис
Вирироссиядин Центральный Исполнительный Комитетди 1921-йисан 20-январдиз акъудай декретдин бинедаллаз Дагъустандин Автономиядин Социалистический Республика тешкилнай.
Акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин ва тарихдин зурба вакъиаяр рикIел хуьнин мураддалди Дагъустан Республикадин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Сергей Меликован Указдалди 2021-йис ДАССР тешкилна 100 йис тамам хьайивилинди яз малумарнава. Дагъустандин государство арадал гъайибур, халкьдиз, Ватандиз вафалувилелди къуллугъ авурбур ва чпел акьалтай четинвилериз игитвилелди дурум гайи инсанар чна гьамиша рикIел хуьн лазим я.
Гьахьтинбурукай сад государстводин ва жемиятдин машгьур деятель, Дагъустан АССР-дин кьиле акъвазай сифте кас Нажмудин Самурский я. Иллаки Дагъустандин Центральный Исполительный Комитетдин Председатель (1921-1928-й.), партиядин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь (1934-1937-й.) тирла, Самурскийди республикадин экономика, сиясат, культура ва, кьилди къачуртIа, электроэнергетика, машиностроение, нафтIадин, балугърин, консервиярдай промышленность, хуьруьн майишат вилик тухуник, чилериз талукь реформа уьмуьрдиз кечирмишуник, лап четин шартIара яшамиш жезвай дагъвияр арандиз куьчаруник ва хейлин чилер дигидай целди таъминаруник аквадай хьтин пай кутуна.
1921-йисуз советрин Виридагъустандин учредительный съезд кьиле фенай ва анал Самурский ЦИК-дин президиумдин председателвиле хкянай. Д.Коркмасован доклад веревирд авурдалай гуьгъуьниз Дагъустандин сад лагьай Конституцияни кьабулнай. Коркмасов гьа съезддал республикадин Совнаркомдин председателвиле тайинарнай.
Гьа и Съездда иштиракай Вирироссиядин ЦИК-дин векил (уполномоченный) Н.Подвойскийди эхиримжи заседанидал Н.Самурскийдиз Яру Пайдах орден ганай.
Республикадин кьиле акъвазайдалай гуьгъуьниз ада са жерге важиблу месэлаяр гьялунихъ галаз сад хьиз республикадин гьакъикъи автономиядиз талукь месэлани вилик эцигна ва ам уьмуьрдиз кечирмишун патал еке зегьмет чIугуна. А чIавуз Дагъустан Ростов шегьерда авай Кьиблединни РагъэкъечIдай патан крайдиз табий жезвайди тир. Н.Самурскийди 1922-йисан 25-мартдиз РКП(б)-дин ЦК-дин политбюродиз “Докладная записка” кхьена ва ана къалурнавай теклифрикай кьилиндини Дагъустан, Кьиблединни РагъэкъечIдай патан крайдикай хкудна, Москвадиз табий кьилдинвал авай республикадиз элкъуьрунин теклиф авай.
Ростовди Дагъустандин Гьукуматдиз хейлин месэлаяр кьилди гьялдай мумкинвал гузвачир. Ида анжах зиянлу нетижаяр арадал гъизвай. Н.Самурскийди вичин чарче къейд авунвай: “Вад вацран тежрибади къалурзавайвал, Кьиблединни РагъэкъечIдай патан крайдин органри чкадин кьетIенвилер кваз такьаз регьбервал гузва. Республикадиз чи яшайишдикай, адетрикай, культурадикай, милли къанажагъдикай хабар авачир векилар (уполномоченнияр) рекье твазва ва абуру хийирдин чкадал зиянар гузва. Абуру тухвай гьахъсуз кIвалахдин нетижада Ватандиз вафалу пуд нарком партиядай акъудна. Абурук 1918-1920-йисара туьркверин интервентрихъ ва Деникинан кьушунрихъ галаз активвилелди женг чIугур чилерин нарком Мирзебег Ахундов, РКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин член Мегьамедмирзе Хизроев, дарги округдин председатель, суьрсетдин нарком хьайи Алибег Тахо-Годи акатзава”.
“Докладной запискада” Н.Самурскийди бинелу мисалралди гьакъикъи нетижа хкудзава: “Экономикадин цIийи сиясатдин (НЭП) сергьятра аваз Дагъустан Ростовдиз табиаруни республика йигин камаралди вилик финиз кьецI гузва. Гьавиляй ДАССР кьилдин аслу тушир хозяйственный единицадиз чара авун ва “Совету Труда и Обороны” органдин къаюмвилик кутун хъсан яз гьисабзава”.
ЦК-дин политбюродиз ракъурнавай чарче къарагъарнавай месэлайриз центральный органар килигдалди, Н.Самурский Дагъустандин хозяйственный мулкарин тамамвилиз талукь месэла чирунивни рикIивай эгечIна. Чилерин месэла галачиз халисан автономияни бажагьат арадал къведай. ДАССР 1864-йисуз пачагьдин гьукуматди тайинарнавай сергьятар фикирда кьуна, арадал гъанвай. Идакай республикадиз анжах зиян хкатзавай. ГьикI лагьайтIа, анлай инихъ кеферпата къумукьар ва кьиблепатани лезгияр административный сергьятар арада аваз кьве чкадал пайи-паярнавай. 1920-йисуз Дагревкомди Терский областдик акатзавай Хасавюртдин округ Дагъустандик кухтун хъувун къазанмишнай.
Дагъустандин Центральный Исполнительный Комитет тешкилайла, Терский областдик акатзавай Къизляр округ ва Ачикулакский районни ДАССР-дик акадар хъувунин месэла кватна. Вичин вахтунда пачагьдин гьукуматди Каспий гьуьлуьн къерехра авай дуьзенар центральный губернийрив ишлемишиз вуганвай. И кар себеб яз дагъвияр хъуьтIуьн къишлахрикай магьрум хьанай ва ида хипехъанвал, малдарвал вилик финиз кьецI ганай. И кардал эхир эцигун патал амукьзавайди сад тир — асулдай авай чилер вахчун ва Дагъустандин чилерик акадар хъувун. РКП(б)-дин 10-съезддални гьа и фикирдиз къуват ганай. И чилер Дагъустандик акадар хъувуни хуьруьн майишат вилик тухуниз екез куьмекдай. Къизляр округда яшамиш жезвай урусри, ногъайри, къара ногъайри, туьркменри, эрменийри, гуржийри чпин чилер Дагъустандик акадар хъувунин теклиф хушвилелди кьабулна. Идан гьакъиндай хуьрера республикадин, крайдин ва федеративный дережада меслятар кьиле фена. Анра Н.Самурскийдини иштиракна. Нетижада 1922-йисан 16-ноябрдиз ВЦИК-ди Къизлярдин округ, Къизляр шегьер ва Ачикулакский район ДАССР-дин къурулушдик кутун хъувунин гьакъиндай къарар акъудна.
Дагъустандин Кьиблепатан сергьятда авай мулкарикай рахайтIа, гьайиф хьи, абур пачагьдин Россиядин вахтунда гьикI авайтIа, гьакI амукьна. И месэладиз килигун патал Конституция кьабулуниз талукьарнавай Виридагъустандин учредительный съезддин (1921-йисан 5-декабрь) резолюцияда гележегдин ЦИК-диз теклиф ганвай: “ДАССР-дик гьуьжет алай территорияр акадар хъувун патал РСФСР-дин пограничный областрихъ галаз авай Азербайжандин, Гуржистандин ва Горский Республикадин сергьятриз талукь месэла тади гьалда гьялдайвал ийин”. Гьайиф хьи, малум тушир себебралди, и важиблу теклиф гьукумдин кьилевайбуру гьялнач.
Дагъустандин гьакъикъи автономиядин месэла муракабдаз элкъвена. Кьиблединни РагъэкъечIдай патан крайди Дагъустан Москвадиз табий хьуниз кьецI гудай гьерекатриз рехъ ачухна. Ростовдиз жезмай кьван Дагъустан вичин гуьзчивилик таз кIанзавайтIани, Самурскийди гьакъикъи автономия патал халисан женг чIугуна. Анжах 1925-йисан 1-апрелдиз Н.Самурскийди Виридагъустандин советрин IV Съезддал вичин докладда малумарна: “Дагъустан, Кьиблединни РагъэкъечIдай патан крайдикай хкудна, Москвадиз табиарунин месэла чна гьялна. Чи республика патал и кардихъ еке метлеб ава. Ида чаз халкьдин майишатдин вири хилер вилик тухуз куьмек гуда. Чун инанмиш я, чи республикадин фялейри ва лежберри чпин зегьметдалди чна вилик эцигзавай везифаяр ян тагана кьилиз акъуддайди тестикьарда”.
Ингье эхирни Дагъустанди гьакъикъи автономия къазанмишна. Нажмудин Самурскийди кьатIузвай хьи, хозяйственный кьилдинвал, хсуси бюджет, финансар авачиз автономиядикай рахун гьакIан кар я. Балугърин промышленность а вахтунда вилик фенвай хел тир. Гзаф кьадар мал экспортдиз рекье твазвай. Балугърин промышленность Дагъустандиз вахчун патални пуд йис акъатна.
Гьа ихьтин женг нафтIадин мяденар патални кьиле фена. И месэладал ам гьеле 1920-йисуз машгъул хьанай. 1923-йисуз Дагъустандин Гьукуматди халкьдин майишатдин кьилин советдин вилик Берикейдин нафтIадин мяденар ДАССР-див вахкунин месэла къарагъарна. И месэла Н.Самурскийдиз кIандайвал гьялна. Дагъустан вичин нафт жагъурунив эгечIна. Махачкъалада, Хасавюртда разведкадин кIвалахрив эгечIна. 1925-йисуз ВСНХ-ди къарар акъудна: “Дагъустан Республикадив вичин чилел алай вири мяденар вахкун хъсан кар яз гьисабзава”. Амма 8 вацралай ДагЦИК-див нафтIадин районар Грозныйда авай нафтIадин трестдив вахкузвайдан гьакъиндай хабар агакьна. Н.Самурский месэла икI гьялунал гьич рази хьанач. Им республикадин Конституциядизни аксивал авун тир. Яргъалди чIугур женг эхир кьилиз акъатна: нафтIадин мяденар Дагъустандив вахкана.
Нажмудин Самурскийди Дагъустан Республика гьар са рекьяй виликди фин патал еке зегьметар чIугуна. Машгьур политикди, алимди, интернационалистди, ватанпересди гьам Дагъустан ва гьам чи чIехи Ватан патал чIугур зегьмет гьар сада чешне къачудайди я.
Къведай йисуз Н.Самурскийдин 130 йис тамам жезва. И вакъиадихъ галаз алакъалу яз Дагъустандин общественностди илимдин конференция тухун, гьакIни Махачкъалада адаз памятник эцигун чи буржарикай я. Идан гьакъиндай Дагъустан Республикадин виликан кьилин Указни (2013-йисан 23-август) ава.
Шихсефи Сефиханов,
экономикадин илимрин кандидат
