Ахцегь райондик акатзавай Хинерин хуьр гьуьлуьн дережадилай саки 2000 метрдин кьакьанда Ахцегь вацI гатIунзавай чкадиз мукьва мулкара экIя хьанва. Ам Самур дередин чIехи ва къадим хуьрерикай сад яз гьисабзава. Гзафбур дагъларай арандиз куьч хьуникди, алай вахтунда хуьре яшамиш жезвай агьалийрин кьадар тIимил хьанва. Хиневияр рутул чIалан кьетIен диалектдал (хновско-борчинский) рахазва.
И макъалада чун Хинерин хуьруьн тарихдикай, кьилди къачуртIа, юкьван виш йисарин эпиграфикадин (къванерал, ракьарал ва кIеви маса материалрал атIанвай кхьинар чирдай илим) девлетлу ирсиникай рахада. Ихтилат XI-XV асиррикай физва. Чна кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада икьван чIавалди илимдиз малум тушир делиларни винел акъатна. Чна куьн абурухъ галаз танишарзава.
Сифте яз Хинерин къадим кхьинрикай 1957-йисуз иниз мугьман хьайи М.М. Ихилова хабар ганай. Хинерин хуьре гуя XI-XIII асирра арадал гъанвай куфический (араб чIалан кхьинрин къадим жуьрейрикай сад) эпитафийрикай (эпитафия — инсан кьейила лугьудай ва я сурун къванцел кхьидай гафар) раиж авур малуматар тестикь хьанач, я абур санани чапни авунач. Тек сад квачиз! Чапдиз акъатай эпитафия арадал атай вахтни тарихчиди чешмеда, гъалатI хьана, VII асир яз къалурнавай. Гуьгъуьнлай Л.И. Лаврова ихтилат физвай къадим кхьинар XVII асирдиз талукьбур тирди къейдна. Амма и делилни тестикь хьанач.
Хинерин эпиграфикадин гуьмбетар илимдин жигьетдай сифте яз чи ватанэгьли, Урусатдин машгьур алим, тарихчи Амри Шихсаидова ахтармишна. 1974-йисуз ада 13 гуьмбетдал авунвай кхьинрин таржумаяр баянарни галаз чапдай акъудна. Абурун арада XII асирдиз талукь куфический кхьинарни авай. Са кьадар вахт арадай фейила, 1984-йисуз, Амри Шихсаидова виликдай авур таржумайрин чIехи пай, дегишвилерни алаваяр кухтуна, чап хъувуна. Гьа чIавуз сифте яз басмадиз Хинерин къадим гуьмбетрин ва абурал авунвай кхьинрин шикиларни акъатнай.
А.Шихсаидован ахтармишунри алимрин фикир Самур дередин къадим хуьруьн гуьмбетрал желбнатIани, хейлин йисара абурун жигьетдай цIийи делилар винел акъудун патал кIвалахар саки кьиле тухванач. Са шумуд йис идалай вилик и кардив чун эгечIна ва нетижада икьван чIавалди илимдиз малум тушир, чеб жуьреба-жуьре девирриз талукь цIийи кхьинар винел акъудна. Абурун арада XI-XII асирриз талукь куфический кхьинарни ава. Гуьмбетрал алай кхьинар эпиграфикадин жуьреба-жуьре жанрайриз талукь я: эцигунрин, диндин, насигьатдин, эпитафияр.
Хинерин хуьре фадлай касни яшамиш тежезмай са кIвалин кьиблепатан цлай чаз 20х20 см кьадардин квадратдин кIалуб авай къван жагъана. Адан чапла патахъай къерехар ханвай. Къванцел авунвай махсус кIалубдин (рамка) къене араб чIалан куфи хатIунал кьуд цIар кхьенвай. Текст, мусурманрин адетралди, са кардив эгечIдайла лугьудай “басмала” (бисмиллягь) гафунилай гатIунзава ва шагьададал акьалтIзава. Орфографиядин гъалатIарни ква. Кьвед лагьай цIарцIин эхирдин ва пуд лагьай цIарцIин эвел кьилин гъавурда чун акьунач.
Таржума:
“1) Мергьяматлу Аллагьдин тIварцIелди,
2) Регьимлу. …
3) … Илагьи авач,
4) Аллагьдилай гъейри, Мугьаммад [Аллагьдин Векил]”.
Кхьинрин бязи кьетIенвилер фикирда кьуртIа, абур XI-XII асирриз талукьбур хьун мумкин я.
Хинерин рагъакIидай пата авай магьалдин гъвечIи мискIиндин дараматда хейлин йисара хуьруьн духтурхана авай. Инаг юкьван виш йисариз талукь къиметлу кхьинар амай чка хьизни машгьур я. А.Шихсаидова мискIиндин дараматдин рагъакIидай пата авай цлай кхьинар авунвай ирид къван винел акъуднай (абур XII-XV асирриз талукь я). Якъин хьайивал, куьгьне и дараматда тарихдин надир чешмеяр мадни аваз хьана. Чаз чкIизвай сувагъдин кIаникай кхьинар авунвай цIийи къванер жагъана. Мисал яз, дараматдин кьиблепата авай цлан эрчIи паюна куфа хатIунал кхьинар авунвай 32х25 см кьадардин, эрчIи патан къерехар ханвай къван авай. И кар себеб яз, цIарарин эвел пай терг хьанвай. Къванцел Къуръандин “Багъишзавайди” сурадин аятдай къачунвай гафар кхьенвай (40:16).
Таржума:
“1) Агъавал Сад тир Аллагьдиз талукь я
2) Гзаф къуватлу”.
Кхьинриз талукь кьетIенвилер фикирда кьуртIа, абурни XI-XII асирриз талукьбур хьун мумкин я.
МискIиндин кьиблепатан цла авай “минара эцигуникай — 1080/1669-1670-йисар” кхьинар алай къванцин патав адак ккIана эцигнавай, 35х29 кьадардин, эрчIи патан къерехар ханвай къван гва. Адал авунвай кхьинар тамамдиз кIелиз хьанач.
Таржума:
“1) …минара…
2) …
3) … араб, Алидин хва”.
Кхьинрин хатI Кьиблепатан Дагъустандин мулкарилай жагъанвай XIV-XV асирриз талукь гуьмбетрал алай хатIуниз ухшар я. Чи фикирдалди, кхьинар минара эцигайла авунвайбур яз хьун мумкин я.
МискIиндин рагъакIидай патан цлан къавуз мукьва паюна кхьинар алай ругуд къван ава, абурукай вадал — куфа, садал насх хатIунал кхьинар авунва. Чебни жергеда аваз эцигнава. И жергеда кхьинар алачир анжах кьве къван ава. Абурукай сифте яз тарихдин илимда А.Шихсаидова хабар гана ва алимди абурун шикиларни басмадиз акъуднай. Абурал араб чIалал авунвай кхьинар санани чапнавач. Къейд ийин хьи, кхьинрин хатIар вири къванерал сад туш. И карди абур жуьреба-жуьре йисара ва гьар жуьредин ксари арадал гъанвайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Абурукай эрчIи патахъай гьисабайла кьуд лагьай къванцел алай кхьинар Амри Шихсаидова и къайдада таржума авунва: “Мергьяматлу, Регьимлу Аллагьдин тIварцIелди. Гьахълудалай ва иниз (мискIиндиз — ?) гьахьайбурулай Аллагь рази жеда. Умара, А.х.с. ва Мугьаммада кхьена”. Чна и кхьинар маса къайдада, бязи дегишвилер кваз кIелна. Ихтилат пуд лагьай цIарцIикай физва. Адан эвел кьиле авай гаф рагьметлу алимди “сахиб ал-адл” “гьахъвал гвайди, гьахълуди” хьиз кIелнава. ЛИ. Лаврова авунвай таржумада “кIвалин гьахълу сагьиб” къейднава. Чна гьисабзавайвал, къванцел “сахиб ал-амал” “авунвайди” гаф кхьенва. Яни, ихтилат эцигунрив эгечIун теклифайдакай ва я тахьайтIа дарамат (мумкин я, мискIин) эцигай устIардикай физва.
(КьатI ама)
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор
