Веревирдер

Хизан обществодин бин-бине я лугьузва. Дугъриданни, общество инсанрин ала­къайрин чIехи тешкилат ятIа, хизан гъвечIи тешкилат я. Вич­ни са ивидин, са тебиндин инсанрикай хьанвайди.

“Са ивидин” лагьайла, дуьз гъавурда акьун герек я. Дидедини бубади санал арадал гъанвай инсанар: рухваяр, рушар, хтулар, птулар ва икI мадни.

Тебинни гьакI я. Бине сад тир инсанрин кIва­тIал. Ина ивидиз мукьва са шумуд хизан хьун мумкин я. Месела, са шумуд стхадин хизанар. Тебинри сихилар, сихилрини тухумар, тухумрини магьлеяр, хуьрер, чIехи обществояр арадал гъизвайдал шак алач. Са хуьре са шумуд рекье­рай мукьва-кьили хизанар гьалтда. И карди хуьрерин садвални, мягькемвални арадал гъизва…

Аквазвайвал, хизандин мягькемвили, садви­ли, гьунарлувили, адетрини алакъайри вири об­ществодин, санлай государстводин къуватлу­вал­, адлувал, мягькемвал, садвал арадал гъиз­ва­.

Сада-садаз гьуьрмет, ихтибарвал, сидкьидин куьмек тийизвайбурукай хъсан хизанар бажагьат же­да. Зун гьеле хизандин бине арадал гъизвай кIа­нивиликай, папанни итимдин муь­гьуьб­батдикай, сада-садан вилик жавабдарвиликай рахазвач.

Муьгьуьббат, ихтибарвал, жавабдарвал, къайгъударвал авачизни къуватлу хизанар бажагьат арадал къведа. Са гьихьтин ятIа девлетра, лезетра, къулайвилера, къуллугъра вил туна эвленмиш хьайи гзаф жуьтер фад ва я геж къа­къат хъийизвай, гьатта са кьатI аяларни аваз, хизанар чкIизвай дуьшуьшар гзаф я.

И кар базардин алакъайрин, лугьузвайвал, “цIийи демократиядин” девирда мадни гужлу хьанва. Бязи чешмейри къалурзавайвал, гьар вад лагьай хизан чкIизва. ЧкIана, арадал хквезвайбур лап тIимил я. Хайи гуьзгуь кух­кIуриз же­дач лугьузва. Ина чи девирдин шартIа­ри, иллаки “азад” интернетдини телевидениди, бязи маса чешмейри жегьил несилрал илитIза­вай “азад” муьгьуьббат лугьудайдани, са “жинсинин” эвленмиш хьунар “хъсан чешне” яз къалурунрини, дишегьлиди ва я итимди (рушарини гадайри) чеб кьадарсуз “виликди” фенвай кье­тIен бажарагърин инсанар яз гьисабунини, вири лезетар, гьуьрметар, девлетар, гьатта аяларни пулдихъ маса къачуз ва я маса гуз жедайди про­паганда авунини тIимил роль къугъвазвач.(?)

Пара хизанра 1 ва я 2 аялдилай артух та­хьуни­ни чун гзаф суалра твазва. Зи фикирдалди, кьи­лин­ себеб жегьил диде-бубайрихъ хизан хуьдай  мумкинвал тахьун я. Я кар-кеспидик квачиз­, я кIвал-югъ авачиз, хизанар арадал гъун, хуьн лап четин месэладиз элкъвенва. Гзаф хизанар чух­кIу­нин асул себебни гьам я: кесибвал, пакадин йи­къахъ инанмишсузвал, обществодин бейтерефвал…

Хизанар чукIурзавай маса терефар чи об­ще­ствода фадлай дувул янавай социальный “азаррихъ” — алкоголизмдихъ, наркоманиядихъ, чалке­чирвилихъ ва  маса себебрихъ галаз ала­къалу я.

И дестеда гьам итимар, гьам папарни сад хьиз гьалтзава. Им, са шакни алачиз, гьайиф чIуг­вадай гьал я. Амма Дагъустандин шартIара, чи милли хи­занра са 30-40 йис идалай вилик ихьтин гьалар гьикI хьана гьалтдайди тир. Ичкибазвал, наркоманвал, гьашервал, пулдихъ жу­ва-жув, жуван на­мус, гуьрчегвал маса гун — ибур “базардин ала­къаяр” лугьудайда багъишнавай савкьатар тушни бес!

Хизан хуьдай “хъсан рехъ” жагъурун патал гила чи папар (рушар), итимар (гадаяр) тефизвай­ рехъни савда амач. Аялриз килигдай, хизандихъ, иллаки яшлубурухъ гелкъведай мажал па­рабурухъ амач. Ибурал жуьреба-жуьре сектайриз, чинебан дестейриз, гьатта террористрин жергейриз физвайбурни алава жезва.

Диде-буба кьилел аламачир аялар чиниз гагь Сириядай, гагь Афгъанистандай, масанрайни хкиз аквазва.

Аялар хуьз такIанз, амма хазвай, ахпа чагъа­яр туна, катзавай дидеяр, бубаяр гьикьван хьанва?! Аялрал алверзавай тапан “духтурарни”, тапан “къайгъударарни” гьикьван хьанва?

Вири и крари чи обществодивай мягькем къанун-къайда хуьн, кьил-кьилик  квай законар кьабулун, аялрин ва хизанрин (дидедин ва бубадин) гьакъиндайни махсусдаказ къайгъу чIу­гун истемишзава. Аялрин крарин, хизанрин ихтияррин рекьяй гьатта Президентдин патав Уполномоченныйрин къуллугъар тешкилуни чи фикирдин дуьзвал тестикьарзава.

Амма хизанар чукIурзавай,  хизан кутуникай кьил къакъудиз тазвай маса себебар “цIийи демократиядин векилри-девлетлу чиновникри, депутатри, масабуру” чи инсанрин бязи къатариз къалурзавай чешнейрихъ, Еврападин “лап туькIвей цивилизацияр” пропаганда авунихъ га­лаз­  алакъалу я. ГьикI хьи, пул, девлет, мумкинвилер гзаф хьайила, цIийи жегьил папар вучиз гъидач? ЦIийи жегьил итимар вучиз жагъурдач?.. Аялар, хизанар хуьз кьил тIардани?..

Чи телеканалрай ихьтин сюжетар югъ-йифди къалурзава. Чи сегьнейрин вири “гъетер”, са­ки вири чиновникар, депутатар, карчи олигархар са Россиядин гражданар яз амач. Бязибуруз­ чеб шумуд гъуьлуьз фейиди ятIа, шумуд па­­пал эвленмиш хьанатIа, гьина вуч аялар аватIа, чизмач. Ихьтин чкада мягькем михьи хизанар? Вафалу, бахтлу аялар?..

Са уполномоченныйривайни ихьтинбурун вилик пад кьаз жедач. Марифат масад хьанва.

РикIел чи аял вахтар, дяведилай гуьгъуьнин­ лап залан йисар хквезва. Пудалай тIимил аялар авайди а чIавуз бегьем хизан яз гьисабдачир.

Аял хана, хуьз жедач лугьудай я диде, я бу­­­бани гьалтдачир. Буба кьилелай алатна лагьана, аялар куьчеда твадачир. Стхади стхадин, амледи амледин хизанрин (аялрин) иесивалдай. Вири етимарни ялгъузбур! Пулсуз гузвай тIуьнни, партални аялриз государстводин къаюмвилик квай! Абурукай сагълам, вафалу, марифатлу итимарни, папарни, пешекарарни, фялеярни, регьберарни хкатзавай…

А йисара чи обществода маса къанунри, къайдайри, кьилинди, инсанвилин марифатди, сада-садан патахъай чIугвазвай къайгъударвили, хиве гьатзавай жавабдарвили агъавалзавай.

Алвердини коррупцияди, тапаррини гьиллейри, кьуьруькрини чуьруькри — ваъ!!! Ихьтин шар­тIара аялриз пул тагузвай алиментщикарни, бубайриз аялар къалур тийизвай дидеярни, аялриз ерли ябни тагузвай чалкечирар тIимил жедани?

Ибур асул гьисабдай алкоголикарни, наркоманарни туш. Тухбур я. Чпиз чпи вучзаватIа я чиз­­вачир, я чиз, кваз такьазвайбур…

Ихьтин общество сагъламди, мягькемди, четинвилериз дурум гудайди, инсанар къадирлубур, гъейратлубур, зегьметдал ашукьбур, гьахъвилиз гьуьрметзавайбур бажагьат жеда.

За и веревирдер кхьиниз и мукьвара “Российская газета”-дай (2020-йисан 17-августдин нумра) кIелай “Папа как институт” (“Бубадин дере­жа вуч ятIа”) макъаладини къуват гана. Ам журна­лист Елена Яковлевади РФ-дин Президентдин патав гвай инсандин ихтиярар хуьнин рекьяй Уполномоченный Татьяна Москальковадихъ галаз авун­вай суьгьбет я. Ана къейднавайвал, 70% ар­заяр аялриз алиментар агакь тийизвай дидейрилай къвезва. Куьз лагьайтIа, хизан чкIайла, аялар асул гьисабдай дидейрин патав гумукьзава.

Гьа и шартIара алиментщикар тир бязи бубайриз аялар ахквазвач. Къалурзавач дидейри.

Макъалада къейднавайвал, аялрив 2019-йисуз алиментщик тир бубайрилай агакь тавур пула­ри 151 миллиард манат тешкилзава. Ида куьн гьа­къиндай шагьидвалзава? ГьикI чIехи жезва чи аялар?

Аялар галаз тек амукьзавай бубаярни тIимил туш. Абурун гьал генани четин я. Диде катнава, бу­бадивайни кIвалахал физ жезвач. Пабни хквезвач…

Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, чи хуьрерани ихьтин “цивилизация” агакьнавай дидеярни, бубаярни гзаф жезва…

Вуч авун лазим я?

Марифатдин къадакьар авачир чкада таквадай жуьре чIулав чешне жедач. Чина а месэла вири дережайра гъиляй-виляй вегьенвайди за винидихъни къейднава…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор