Интервью

Чи тIвар-ван авай шаиррихъ, гьикаятчийрихъ, чIалал машгъул алимрихъ галаз ихтилатар кьиле тухун заз гьамиша итижлу я.

…За Докъузпара райондин “Эренлардин сес” газетда мухбирвиле кIвалахай алатай йисара Дагъустандин халкьдин шаир, Да­гъустандин ктабрин чапханадин редактор  ­Арбен  Къардаша  заз вичин “Юкь” тIвар алай ктаб, “дередин аманевидиз” кхьена, къулни эцигна, чи писателрин къелемдикай хкатай, эхиримжи йисара чапханада акъатай мад хейлин ктабрин харадихъ галаз санал пишкешнай. Зун адан устадвилел, эсеррин метлеблувилел, чIалан девлетлувилел гьамиша гьейран жезва.

И йикъара “Лезги газетдин” редакциядиз мугьман хьайила, Арбен Мегьединовичахъ галаз чна яратмишунрикай, чи эдебиятдикай  ихтилатна.

• Арбен Мегьединович, 2012-йисуз за квехъ галаз интервью кьиле тухвай вахтунда куьне эдебият куь «руьгьдин кIвалах» я лагьанай. Алай вахтунда гьикI кьиле физва куь руьгьдин кIвалахар? Эхиримжи сад-кьве йисуз куь къелемдикай хкатнавай яратмишунрикай ихтилатна кIанзавай.

— Зи “руьгьдин кIвалахар”, вахтарин мишекъатвилериз килигайла, акьван пис физвач. 2018-йисуз Кьасумхуьрел “Куьредин ярари” зи “Етим Эминакай веревирдер” ктаб акъудна. Сагърай чеб. Фадлай рикIик квай кар тир.

Мукьвал жезвай зи пудкъад йисаз талукь яз чи Дагъустандин ктабрин чапханади са йис виликамаз зи хкягъай эсеррин 1-жуз акъудна­. Ана шииратдин эсерар — шиирарни поэмаяр гьатнава. За санлай вири кьуд жуз кIватIнава. Амай пуд жуз мус ва гьикI акъат­датIа, виликамаз лугьуз жедайвал туш. Девирди пакадин йикъак эрк (умуд) кутаз жедайвал ийизвач. А ктабар зи гьикаятдин, тамашиятдин эсеррикай, эдебиятдикай кхьенвай кIвалах­рикай ва таржумайрикай ибарат я.

Шиирар кьериз-цIаруз кхьизва. Чи къенин йикъан  гзаф шиирар акур чIавуз заз жуванбур кхьиз кIан жезмач.

Зун паталди шад жедай мад са кар хьан­ва­. За  фадлай, 2006-йисалай, гъиле кьунвай роман эхирни цIи кхьена акьалтIарнава. ТIвар “ВачIе-хваяр” я. “Самур” журналдиз тек­­лифнава. Редакциядиз ам цIийи йисан 1-нумрадилай чап ийиз кIанзава. “Литературная Россия” газетдини урусдалди анай чIу­кар гуда лагьана гаф ганва.

• Инанмиш я, “Нехирбанни лекь” повестди хьиз, цIийи эсердини чи эдебиятда кьетIен чка кьада. КIелдайбурун итиж виликамаз хкажун патал цIийи романдин асул манадикай кьве гаф лагьайтIа жедачни?

— Романда са игитдин куьмекдалди гзаф девирар агудиз алахънава. Кьилин хилерикай сад чи халкьдин къадим тарих, Кав­каз­дин Алпандин пачагь ВачIедин уьмуьрдин вакъиайрихъ, адан тIварцIихъ галаз ала­къада авай ва чи девирдани чпикай хабар гузмай риваятар я. Са гафуналди и эсердиз “роман-веревирд” лагьайтIани жеда. И веревирдни жуван халкьдин кьисметрикайни адан къенин гьаларикай лугьуз алахъуникай ибарат я.

• Куьн Дагъустандин ктабрин чапханада лезги чIалал акъатзавай ктабрин редактор яз гзаф йисар я. И девирда вишералди чи къелемчийрин ктабар куь гъилелай алатнава. Исятда чапханадихъ гьихьтин мумкинвилер ава? Гьар йисуз хайи чIалал гьи­кьван ктабар акъатзава?

— Эхь, за ина 1986-йисалай кIвалахзава. Чапханадин мумкинвилерикай рахайтIа, советрин девирдин чапханадинни къенин чапханадин арада чIехи фаркь ава. А вахтара гьар са чIалал гзаф ктабар акъатзавай. Авторриз гонорар гузвай. Тиражар чIехибур тир. Гила йис-сандавай ктабрин кьадар тIимил жезва. Гьар ктабдин тираж 300 экземплярдал акъвазарнава. Авторриз къвезвай гъве­чIи­ гонорордин чкадал абурув чпин ктабар вахкузва. Исятда гьар йисуз издательствода 5-6 ктаб акъатзава. Вири чIаларал гьакI я.

• Ктабар акъудунин къарар ни ва гьикI кьабулзава? Гъилин хатIариз (рукопись) къимет гузвай махсус пешекарар авани?

— Совет вахтара ктабрин рукописар чапханадиз писателрин союздай гьар халкьдин секциядал гьялайдалай кьулухъ къвезвайди тир. Суалар амукьай чIавуз, рукописар чапханади рецензентрив вугудай. Рецензентдиз пулни гудай. Гила рецензийрай пул гудай мумкинвал­ чапханадихъ амач. Рукописриз къимет гун, абур ктабар яз акъудун патал хкягъун редакторрин хиве ава. Лезги ктабрикай рахун хьайи­тIа, ина къе акъатзавайбур вири чеб фадлай чкадиз атанвай, чранвай авторрин ктабар я.

• ЦIинин йисуз акъатай ктабрин тIва­рар кьаз жедани?

— ЦIи Азедин Эсетован “Духтурдин дафтарар” (1-ктаб), Шагьбала Шагьбалаеван “Зи руьгь, зи тан — Ватан”, Шагьабудин Шабатован “Аллагьди гайиди”, зи “Хкягъаяр” акъатна. Абдуселим Исмаилован “Терг хьайибур” ктабни цIинин планрик ква. ЦIи ам акъудиз агакьдани-агагьдачни лугьуз жедач.

• Аквазвайвал, лезги эдебиятда гьикаятдин хел са кьадар зайиф я. Амма шииратда чеб ахтармишиз алахъзавайбур гзаф ава. Куь фикирдалди, гьикаятчияр тIимил хьун квехъ галаз алакъалу я?

— И кардин сир, заз чиз, чи шииратдин адетар лап къадимбур тирвиле ава. Ахпани шиирар кхьизвай гзафбуру шиирар кхьин регьят кар яз кьабулуна ава. Шииратни, гьикаятни эдебиятдин дережадиз акъудун виридалайни четин ва къелем кьунвай нелай хьайитIани алакьдай кар туш.  Чи гьикаят гуьгъуьна ама лугьунни дуьз жедач. Кар кхьенвай эсеррин кьадардал ваъ, абурун дережадал ала. Халисан эдебиятдин дережа авай гьикаятдин эсерар чахъ тIимил авач. Месела, исятда Германияда немс чIалал чап авун патал “Лезги гьикаят” ктаб туькIуьрнава. Ана Абдуселим Исмаилован, Фейзудин Нагъиеван, Седакъет Керимовадин, зи гьикаяяр гьатнава. Ана маса чи авторарни ава жеди. И карди чи гьикаят са къенепатан хийир патал гъилик ийиз жедайди ваъ, яргъарани вич кьабул ийиз тадайди тестикьарзава.

• Алай аямдин лезги эдебиятдиз квевай куьрелди гьихьтин къимет гуз жеда: рази жедай гьалда авани, тахьайтIа, рази тежедай?

— Лезги эдебият чун рази жедай гьалда ава. Рази тежедай  месэлаярни ава: эдебиятдиз гьукуматдин патай майил, къаюмвал къвез-къвез тIимил жезва, кхьизвай жегьилар тIимил я, цIийиз акьалтзавайбурун чирвилер —  тIимил, кьатIунар гуьтIуьбур тирди ак­вазва. “Шаир” гафунин мана “чидайди”, “чирвилер авайди” я. Шаир хьун патал эде­бият, адан къанунар, чIалан сирер, уьмуьр­дин, тарихдин уламар гьиссдай алакьунар хьана кIанда. Виридалайни кьилинди бажарагъ я. Гьам авачиз, авайди хьиз жез, майдандиз экъечIун къабачивал я.

• Арбен Мегьединович, куь фикирдалди, аямдин шаирдин яратмишунрин кьилин тематика гьихьтинди хьун лазим я? (Девир, гьалар фикирда кьурла).

— Гьар шаирдиз вичин темаяр, тупIалай ийидай уьмуьрдин хилер ава. Кьилинди, абурув шииратдин “зенгералди” ван ийиз тун я.

• Къе чи эдебиятдиз гзафни-гзаф вуч герек я?

— ЦIийи, жегьил къуватар ва эдебият вич, ам сейли авун виликди тухудай мумкинвилер, дидед чIалал кIелиз кIандай ксарин кьадар артух хьун.

• Куь яратмишунрикай гзаф къелемчийри, алимри кхьенва, кхьизва. Абуру квек гьихьтин гьиссер кутазва?

— Абуру зи эсерар кIелунал,  чпин фикирар­ лугьунални зун шад я. Амма цIийи затIар кхьидай чIавуз вакай лагьанвай кьван хуш келимаяр рикIелай алудна кIан жеда. А гафарикай жедай са куьмекни авач. Сагълам критикадикай, дуьз меслятрикай кьил къакъудна виже къведач.

• Куь фикирдалди, са виш йис идалай кьулухъ лезги гьикаятдин, шииратдин чIехи эсерар кIелдай гележегдин несилриз абурай къенин девир, лезги чилин тIалар-дердер, миллетдин кьетIен шикилар, адетар, менталитет аквадани?

— Аквада. Ахьтин эсерар чи эдебиятда гзаф ава. Амма виш йисалай абуруз килигдай, абур кIелиз алахъдай, чеб лезгияр яз гьисабдай а ксарихъ чпихъ гьахьтин лезги мен­талитет амукьдани-амукьдачни чир хьа­найтIа кIандай заз.

• Мукьвара Мансур Куьревиди чи классик Етим Эминаз талукь метлеблу илимдин ахтармишунрин ктаб Москвада чапдай акъуд­нава. Етим Эминан яратмишунрикай тIимил кхьин тавунвай кас хьуниз килигна, лезги литературоведенида пайда хьанвай цIийи ктабдикай куь фикир итижлу я.

— За и ктаб са нефесда кIелна ва адакай макъала кхьена. Ам “Литературная Россия” газетдин алай йисан 11-декабрдин нумрадиз акъатна. Ктаб зурбади хьанва. Ам лезги эдебиятдин, эминоведенидин чIехи агалкьун я. Чна, лезгийри, и кар сада садаз мубарак авур­тIа жеда.

• ЦIинин йис “Лезги газетдин” асирдин юбилейдинди я. Куьн яратмишзавай шаир хьиз, гьикаятчи хьиз виликди финин карда газетди гьихьтин роль къугъвана?

— Заз зегьметдин книжка “Лезги газетдин” виликан тахарикай сад хьайи “Коммунист” газетдай гайиди я. 1979-йисуз Миграгърин мектеб куьтягьна Москвадиз Эдебиядин институтдик экечIиз фейи зун, зегьметдин стаж авач лагьана, очный отделенидиз кьабулначир. Закай заочник хьанай. Ректор Владимир Фёдорович Пименова заз лагьанай: “Гьелелиг гьа икI кIела ва къведай гатфарин сесиядал кьванни сана кIвалах ая. Ахпа за вун очный отделенидиз ахкъудда”. Ада вичи гайи гаф кьилиз акъуднай.

1979-йисан октябрдин вацралай 1980-йисан гаталди за “Коммунист” газетда подчикчиквиле (корректордилайни агъада авай къуллугъ тир) кIвалахна. Газетдин нубатдин нумрадиз физвай материалар сифтедай ленотипдал кьуркьушумдикай са-са цIар авадарна кIалубда твадай. Ахпа гьар са материал кьилди-кьилдин шуькIуь яргъи чарарал акъуддай. Абуруз гранкаяр лугьудай. За гьа гранкаяр кIел­дай ва гьалтай гъалатIар туь­кIуьр хъийидай. Корректорри газетдин верстка авунвай нумраяр кIелдай. ГьакI хьайила, заз “Коммунистдин” (“Лезги газетдин”) редакциядикай сифтени-сифте уьмуьрдин мектеб, руьгьдин чад хьанай. Муькуь пата­хъай­, за кхьей кьван чIехи пай эсерар сифте яз кIелдайбурув чи багъри газетрин чинрилай агакьайди я. “Лезги газет” хьаначиртIа, чахъ къе авай хьтин эдебият ва кIелдайбур жедачир. Ам лезги халкьдин руьгьдин, акьул­-­камалдин, ацукьун-къарагъунин, чи хайи чIа­лан муг я. Чна вирида сад хьана, гьа муг хве­­на, жувавай жедай вири куьмекар гана кIанда.

• Эхирдай эдебиятдин сергьятрай акъат­навай сад-кьве суал гуз кIанзава: аямдин шаирди къе республикада, уьлкведа, дуьньяда авай гьалариз гьихьтин къимет гузва?

— Вай-гьал.

• Куьне гъвечIи ватандихъ галаз алакъаяр хуьзвани?

— Миграгъ гъвечIи ватан туш, виридалайни чIехи ватан я. Ам датIана зи рикIе ава. Зи хуьруьнвияр — зи руьгьдин амадагар-даяхар, чеб шаирар, писателар тир — Нариман Мегьманов, Ражаб Ражабов, Гуьлмегьамед Шугаев сагъ-саламат тирла (рагьмет хьуй чпиз), хуьруьхъ галаз зи алакъаяр мягькем тир. Къе, абур амачиз, алакъаяр кьери хьанва. Амма за жуван хиялра гьар юкъуз хайи хуьруьз сейр ийизва.

• Итижлу жавабрай сагърай.

— Вунни сагърай.

К.Ферзалиев