“ХХ асирдин тlегъуьн” — виликдай газетра ихьтин кьил алай макъалаяр мукьвал-мукьвал аквадай. Ихтилат ВИЧ/СПИД-дикай физвай. Алатай асирда хьиз, гилани ам четин­ месэла яз ама. Чи общество ха­талу и уьзуьр уьмуьрдин са пай тирдахъ галаз “вердиш хьанва”. Дагъустанда гьар йисуз ВИЧ азар квай саки 200 кас дуьздал акъуд­зава.

И йикъара чун Дербентдин центральный больницадин садакай масадак акатдай азаррин, СПИД-дин вилик пад кьадай ва женг ту­худай центрадин духтур-инфекционист  Людмила  Мизамудиновна  Айвазовадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай Дербентда авай гьаларикай ва и тIегъуьндин вилик пад кьунин серенжемрикай суьгьбет авун тlа­лабна.

—  ВИЧ азардиз талукь яз гьалар Дербент шегьерда четинбур яз ама, — башламишна ада. — 2019-йисалди ВИЧ азар квай — 574, 2019-йисузни мад 24 кас дуьздал акъудна. Ахтармишунар кьиле тухузвай ви­­ри вахтунда ВИЧ себеб яз 246 кас кьена­. Диспансердин учетда чIуру тIегъуьн акат­навай 241 кас ава, абурукай пуд аялар я.

Эгер тlегъуьндикай чир хьайи сифте девирда ам гзафбурук ивидилай, яни рапар иш­лемишуналди (парентерально) акатза­вай­тlа, гзафни-гзаф абур наркоманар тир, эхиримжи йисара, чаз аквазвайвал, гзафбурук месин алакъаяр хьун себеб яз и азар акатзава. Мадни гьайиф чIуг­вадай кар ам я хьи, эхиримжи са шумуд йисуз яшлу инсан­рин арада ВИЧ-дикди начагъ жезвайбурун кьадар артух жезва. Ахьтинбурун арада чпин яшар 65-далай пара тирбурун кьадарни тIимил туш, — суьгьбетна духтурди.

Адан гафарай мадни чир хьайивал, Дер­бентда ВИЧ акатнавай дишегьлийрин кьадарни артух жезва. ИкI, 2019-йисуз ВИЧ дуьздал­ акъудай 24 дуьшуьшда 13 ди­шегь­лияр я.  Амай 11-дакай рахайтIа, абурун 60 %  30-45 йис яшар хьанвай итимар я. 2020- йисан эхиримжи кьве варз квачиз, амай 10 вацра ахьтин 20 цlийи дуьшуьш винел акъуднава. Абурукай 10 дишегьлияр ва 10 итимар (абурун 50 %  35-55 йис яшара авайбур) я.

— ВИЧ азардиз “къилихдин уьзуьр” лу­гьуз­ва. И уьзуьр гзаф къатариз чкlин тийидайвал, сагълам уьмуьр пропаганда авуни важиблу роль къугъвазва. Кьилинди, гьар са касди ВИЧ/СПИД акатунин хаталу­вал аннамишун, чIуру рекьихъ ял тавун, жу­ван “бедендинни ниятрин михьивал хуьн” лазим я, — къейдзава Людмила Миза­мудиновнади. — Малум тирвал, уьзуьрдин чIурувал адакай ибарат я хьи, ада инсандин иммунитет зайиф­ хьунал, идахъ галаз­ сад хьиз, умуьрдин ери агъуз аватунал, гуьгъуьнлайни инсан кьиникьал гъизва. Алай вахтунда садакай масадак акатдай азаррин вилик пад кьун патал, гьа гьисабдай яз вирусрин кьадар тlимилардай ва иммунитет чкадиз хкидай, вирусрихъ галаз­ женг чIугвадай дарманар пара ава. Абуру ВИЧ акатнавайбуруз екез куьмекзава, яни сагъламвал яргъалди хуьзва, азарлуйрин уьмуьрдин ери хкажзава ва уьмуьрни яргъи ийизва.

ВИЧ азардихъ галаз женг чIугунин серенжемрикай сад лагьайди (и азар акатна­вай са­ки 90%) азарлуйри АРВТ (тIугъ­вал­диз акси) дарман хъун лазим я. Ада, винидихъни къейднавайвал, азардин къуват, арада месин алакъаяр хьайила, азарлудакай сагъдак ам акатунин хаталувални тIимиларзава.

-Тlегъуьн чукlунин вилик пад кьунин кlва­­лахар кьилиз акъудунин сергьятра аваз, гьукуматдин стратегияда къалурнавайвал, чна шегьердин 24 % агьалийрик ВИЧ квани-квачни ахтармишна кlанзава. И кlвалах чна кьилени тухузва. Жаванрин, жегьилрин арада и тlегъуьндикай авай хаталувиликай малуматар гунин мураддалди туькlуьрна­вай пландин бинедаллаз шко­­лайра,  юкьван­ пешекарвилин ва кьилин­ пешекарвилин идарайра, зегьмет чlуг­ваз­вай коллективра, жегьилрин тешкилатрин ва волонтеррин-медикрин куьмекдалди гъавурда твадай кlвалах тухузва. Чи центрада вичик ВИЧ азар ква­тlа ахтармишиз кlан­завай гьар садаз, масадбуруз чир та­вуна (анонимно), и кар кьилиз акъуд­дай шартIар ава, тест туху­дай кабинет кардик ква.

• Людмила Мизамудиновна, ВИЧ акатнавайбуруз гьи жуьредин куьмекар пулсуз гузва?

—  Гьукуматдин стратегиядин прог­раммадин сергьятра аваз ВИЧ азар акатнавайбуруз гузвай сифтегьан медико-санитарный куьмекдик  акатзава:

—        духтурдал къведалди агакьарна кIанзавай куьмек (первичная доврачебная помощь) ахьтинбуруз фельдшерри, акушерри ва юкьван медицинадин образование авай маса медработникри амбулаторийра ва йикъан стационарра гузва;

—        сифте сеферда духтурдин куьмек (первичная врачебная помощь)  абуруз духтурри-терапевтри, участокрин духтурри-терапевтри, духтурри- педиатрри ва юкьван тежрибадин духтурри гузва;

—        сифтедин махсус медицинадин куьмек ахьтинбуруз пешекар духтурри гузва. Стационардин шартlара гузвай куьмекдик азар мадни чукIун та­вун, диагноз эцигун, уьзуьрар квайбур сагъарун ва масабур акатзава.

Сагъар хъувун четин тир дуьшуьшра кьетIен къайдаяр ишлемишна, гьа гьисабдай яз вини дережадин технологийрин медицинадин куьмекни гузва.

• Медицинадин и центрада пулсуздаказ мадни гьихьтин серенжемар кьилиз акъудзава?

—  Пулсуз кlвалахрин сиягьдик акатзава: сагъламвал гуьнгуьна  хтун (реабилитация), ЭКО (экстракорпоральное оплодо­творение), чlуру уьзуьрар квайбуруз химиотерапия авун… Мадни гъавурда твадай кlвалахарни кьиле тухузва. Аялриз, кlва­лахдик квай ва кlвалах­дик квачир агьалийриз, очный жуьреда кlелзавай студентриз профмедосмотрар тухузва.

Стационардин идарайра етим аялриз ва уьмуьрдин четин гьалара гьатнавай аялриз, хизанра хвавилиз ва рушвилиз кьабулнавайбур  пулсудаказ диспансеризация ийизва. И серенжем 3 йисалай садра тухузвайди я. Анжах 51-69 йис тамам хьанвай дишегьлийриз маммографиядин, 49-73 йис тамам хьанвай агьалийриз нежесдик таквадай иви ква­тIа ахтармишунар — кьве йисалай садра.

• Маналу суьгьбетдай сагърай!

Къагьриман Ибрагьимов