Гъилевай йис лезги литературадин классик Мазали Алидин 250 йисан юбилейдинди тирдакай чна идалай вилик кхьенай.
И йикъара чав гьа и вакъиадихъ галаз алакъалу яз чапдай акъуднавай цIийи ктаб агакьна. (“Мазали Али”, М-кала, “Мавел”. 2020-йис) Ам шииратдин кIватIалриз хас жуьре, гъвечIи форматдин, гуьзелдиз туькIуьрнавай жилдера аваз акъуднава. Тираж 100 экземплярдиз барабар я. Санлай ада 142 чин ава. Автор — мацави муаллим, хъсан насигьатчи, идалай вилик публицистикадин са шумуд ктаб чапдай акъуднавай Эседуллагь Мамедгьуьсейнович Саидов.
Мацави, алай аямдин машгьур шаир Агъалар Исмаилова Эседуллагь Саидоваз бахшна са шумуд шиир кхьенва. Шаирди ам вичин «некIедин», яни са дидедин хуралай нек хъванвай стха я лагьанва. И гафарихъ кьетIен метлеб ава: классикдин ирсинал кIевелай бенд хьун, адан гелера къекъуьн, жагъурун, кIватI хъувун, хейлин баянарни галаз чапдай акъудун, несилрив ахгакьарун тебрикдай кар я. Макъаладин тIварцIе къейднавайвал, им Мазали Алидин ирсиниз талукь яз адан ирссагьибри къачунвай сад лагьай хъсан кам я.
Мазали Алидикай кIелзавайбуруз хабар авачиз тушир. Адан эсерар чи школайрин хрестоматийра, бязи антологийра, кIватIалра аваз, фадлай, гьеле алатай асирдин 30-40-йисарилай инихъ, чав агакьнавай, кIелзавай, чирзавай. Амма илимдин рекьелди абуруз къимет ганвачир, я санални кIватIнавачир. Ктаб яз акъуднавачир.
Классикдин уьмуьрдин рекьерикай, адан бязи шииррикай авунвай метлеблу къейдер чал литературадин критикар тир А.Агъаеван, Гь.Гашарован, Къ.Акимован, А.Мирзебегован, масабурун макъалайра гьалтзава. Чун инал рахазвай ктабдин авторди къейднавайвал, ада вичин ватанэгьлидикай ДГУ-дин филологиядин факультетда кIелдайла (алатай асирдин 70-йисар) дипломдин кIвалах кхьена (руководитель — илимрин кандидат, профессор Гь.Гь.Гашаров). Чи гъилевай ктабдин бинеда гьатнавайди гьа дипломдин кIвалах я.
Автордин къейдерай аквазвайвал, студентдин ахтармишунриз а чIаван литературадин критикри (М.Гьасанов, Гь.Гашаров, Къ.Акимов) виниз тир къимет ганай.
Чна кьатIайвал, цIийи ктабда авторди шаирдин икьван чIавалди малум тир 18 шиир тунихъ галаз сад хьиз, сифте яз Мазали Алидин гегьенш биография (таржумагьал) кхьенва. Адай чаз шаирдал аял вахтарилай гатIунна рагьметдиз фидалди акьалтай азабрикай, гьахъ ва недай суьрсет жагъуриз, ина-ана (Дагъустанда ва Азербайжанда) авур къекъуьнрикай, кесибдин гьал, виринра сад хьиз, усал тирдакай чир жезва. Гъурбатда гьелек хьанвай шаирди хуьруьн жегьилриз чар рекье туна, вич инай хутахун, кьейила хайи хуьруьн сурара виридалайни кьакьан чкадал кучукун тIалабнай. Ктабдин авторди къейдзавайвал, Мацарин куьгьне хуьруьн кьилихъ, кьакьан кIунтIал гилани аквазмай тек сур ала. Ам Мазали Алидин сур-гуьмбет я лугьузва.
Яни жегьилри ам чан аламаз хуьруьз хкана, ина рагьметдиз фена, адан эхиримжи весини кьилиз акъудна.
Ктабда сифте яз Мазали Алидин устадвилин дережадизни къимет ганва.
Тематикадал (мана-метлебдал) гьалтайла, М.Алидин эсерра муьгьуьббатдинни ватандин, гъурбатдинни бедбахтвилин, яшайишдин гьахъсузвилин месэлайри кьилин чка кьунва. Яни ам гьа девирдин векилар тир Кьуьчхуьр Саидан, Лезги Агьмедан, Насруллагь Нуридин, Ахцегь Гьажидин ва масабурун яратмишунриз мукьва я. Вичи, асул гьисабдай, туьрк чIалал яратмишна, ашукьрин гьуьжетра иштиракна. Гзаф чIалар, кхьин тийиз, гьакI сиверай-сивериз чкIана. Гьавиляй абурун чIехи пай квахьнава. Ктабда гьатнавай гьа и 18 шиирни 1958-йисалай инихъ жуьреба-жуьре чешмейрай гьат хъувунвайбур я.
Э.Саидова шаирдин хейлин чIалар Къуба патан хуьрера яшамиш жезвай мацавийривай ва масабурувай кхьин хъувунва, туьрк чIалай абур лезги ва урус чIалариз таржума хъувунва. И карди лезги кIелдайбуруз М.Алидин ирс мукьва авурдал шак алач. Устадвилин жигьетдайни Мазали Алидин шиирар а чIаван ашукьрин ва халкьдин манийриз, илагьийриз, ханарни беглер русвагьзавай сатирадиз мукьва я. Ихьтин чIалар чал Кьуьчхуьр Саидан, Лезги Агьмедан, Кесиб Абдуллагьан, масабурун яратмишунрани гьалтзава. Шиирар а чIаван мухаммасрикайни къошмайрикай, бейтерикайни бендерикай ибарат я. Вирибура редиф (эхиримжи сад хьтин) цIар тикрар жезва. Шаирди вичин тIварни кьунва. Им а чIаван адет, къайда тир.
Санлай къачурла, Мазали Алидин яратмишунри лезги шиират ашукьрин шииратдилай гьакъикъи художественный анализдинни рангарин шииратдал элячIуниз таъсир тавуна туш. Им чи литературадин илимдани къейднава.
ЧIехи шаирдин 250 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз Э.М.Саидова къачунвай кам чна тебрикзава. Ктаб илимдин ахтармишунин саки вири истемишунар вилив хвена гьазурнава. Белки, гележегда а кIва-лах мадни дерин, девлетлу ахтармишуниз-монографиядиз элкъвен. Иншаллагь!
Са шумуд гаф автордикай: С.М.Эседуллаев 1947-йисуз Ахцегь райондин Мацарин хуьре хана. Сифте Маца, ахпа Ахцегьа школайра кIелна. Муаллимрин са йисан курсар куьтягьна, 1967-йисалай инихъ хайи хуьруьн мектебда кIвалахзава. ДГУ-дин филфакни (РДО) акьалтIарна.
ТIвар кьунвай ктаб автордин пуд лагьайди я. Ада вичин хайи Мацарин, Бут-Къазмайрин хуьрерикай, вичин хуьруьнвийрикай марагълу кхьинар, къейдер кIелзавайбурув агакьарнава.
И ктабни кIелдайбуруз хуш жедайдал шак алач. Гьайиф, адан тираж лап тIимил я. Ктаб чапдай акъудиз куьмек гайи шаирар тир З.Къафлановазни А.Исмаиловаз аферин.
Мердали Жалилов
