Золушка. И тIвар чи инсанриз гьеле мектебра амаз чир жезва. Писатель Шарль Перродин махунин игитрикай сад, тахай дидедин гъилик акатнавай етим руш-нуькер. КIвалин кIвалахар, чебни вирибурун паталай, садрани я сес, я кьил хкаж тавуна, тамамарун гьадан хиве авай. КIвале са ни ятIа, иллаки ханумдин рушари, маса багърийри авур тахси­рарни гьа нуькердин саймазвал яз гьисабдай. Куьрелди, Золушка, къизилдин гъилер квайди, гьакьван дерин акьул, михьи ахлакь тIебиатди ганвайди тиртIани, виринра вирибурун вилик ажуз тир. Адахъ са ихтияр авай — кIвалахун. Ял ягъун, сагъламвал хуьн, са гьихьтин ятIа шадвилер авун, вич масабуруз къалурун — ам патал еке эдебсузвал, тахсиркарвал тир…

Феодалрин девирда арадал атанвай и образдикай чи девирдани хсуси тIвар ваъ, умуми лакIаб хьанва. Алад-хъша я ам вирибуруз. Ацукьдай чка — руьхъвер авай кIарасдин кьвати, ксудай мес — ве­къи самар. Бязибуру гьатта ада дурум гунал, и  чIе­­хи цавун кIаник ам сагъ амукьунал пехилвални ийизва! Ада незвай фу, хъвазвай яд, къачузвай нефес чпивай къакъудзавай няметар, девлетар яз гьисабзава…

Аламат жезвайди а кар я хьи, девирар акьван алатайлани, илим, техника, технологияр, савадлувал, уяхвал гьакьван вилик фенвайлани, феодалрин девирдин инсанриз хас алакъаяр квахьнавач. Артухлама, абур генани мягькем жезвай хьиз я. Гагь-гагь ахьтин фикир къвезва хьи, зегьмет чIугвазвай вирибур (фялеяр, лежберар, батра­кар, шакIуртар, мажиб гъвечIи къуллугъчияр, журналистар, артистар, муаллимар, духтурар, почтавикар…) са ихтиярни авачир “золушкаяр” я…

Чи классик Алибег Фатахова кхьенвай “Риза” гьикаядин кьилин игитни Золушкадин стха хьиз я. Вири факъирар — “ризаяр” я чи патара. Ризадизни тIебиатди вири ганвай: сагълам чан, буй-бухах, алакьунар, акьул-камал, намуслувал,  михьивал. Анжах авур кIвалахдай гьакъи садрани садавайни агакьдачир. Ял ядай вахтни вири ксайдалай кьулухъ я жедай, я  жедачир. Девлетлудан мал, кIвал ни хуьдай, Риза ксайла?..

Зи рикIел и веревирдер вучиз атанвайди я ги­ла? Гуя вири инсанриз вири ихтиярар Конституциядалди, герек тир махсус законралдини заминламишнавайла?

Дугъриданни, чахъ вири ава. Зегьмет ва зегьметчи инсан хуьн патал кардик хьун лазим тирбур. Конституциядин чIехи пай статьяяр гьа инсандин ихтиярризни азадвилериз, мумкинвилериз талукьбур я. Ана къалур тавунвай жуьредин ихтиярни азадвал, мумкинвал амачирди хьиз я. Лугьудайвал, виридаз вири ганва. Алад гьинихъ кIантIани, кардик кутур жуван мумкинвилер ваз кIанивал!..

Икьван ихтиярарни азадвилер авайла, “золушкаярни” “ризаяр” гьинай къвезвайди ятIа? КIва­лахдай ихтияр ава. КIвалах жагъурун?.. Са гьикI ятIа ам (кар, кеспи, хизан хуьдай рехъ) жа­гъайтIа, авур кIвалахдай лайихлу гьакъи агакь та­вурла, Золушкади ва я Ризади вуч авун лазим я?..

Аквар гьаларай, гьа ихьтин суалар гзаф авайвиляй чи Конституциядик цIийи дегишвилер кухтунин лазимвални арадал атана. Зегьметчи инсан хуьн кьилин везифайрикай сад тирди къалурнава Кьилин Законда. “РФ-дин агьалийрин зегьметдиз гьуьрметзава ва абурун ихтиярар хуьн таъминарзава”, кхьенва Конституциядик кухтунвай цIийивиле. “Государстводи Россиядин Федерациядин  мулкунал алай зегьметдиз къабил вири агьалийриз яшамиш хьунин агъа кIанин кьадардилай тIимил тушиз зегьметдин гьакъи гун заминламишзава”, кхьенва генани.

Мадни артух, зегьметчи инсан вичин хизандинни ва гьакI уьлквединни кьилин дестек я  лагьанва. Дестекар, бинеяр авачирдакай кIвал, дарамат тежедайди виридаз малум я. Обществони адан кьилин дестекри хуьзвайди тушни мегер! Гьавиляй Конституцияда зегьметчи инсан хуьнин месэлайриз гьакьван чкани ганва.

Инсан хуьн патал чина, гьа Кьилин Закондихъ галаз кьадайвал, хейлин махсус институтарни, къурулушарни, ведомствоярни кардик кутунва. Зегьметдин ва виликди тухунин министерство, Зегьмет хуьнин государстводин инспекция, Соци­альный страхованидин, здравоохраненидин, пенсийралди таъминарунин, кIвалахдикай, хкатайла, хуьнин, мад ва мад къурулушар авайди ри­кIел­­ къвезва. Ибурал законар хуьнин, суддинни дувандин, прокуратурадин, профсоюзрин органарни алава жезва. Инсандин ихтияррин рекьяй уполномоченниярни, и  рекьяй коммерциядинбур тир ва тушир бязи тешкилатарни ава лугьузва…

Икьван къуватар аватIани, “работодателар” лугьудайбуру (государстводин бязи карханайрани, идарайрани, къурулушрани, кьилдин ксарини)­ зегьметдин законар чпиз кIанивал кардик кутазвайди виринра вирибуруз аквазва. Вири “яшамиш хьунин агъа кIанин кьадардилай тIимил тушиз” мажиб (МРОТ) гуникай рахазва. Амма “агъа кIа­нин кьадар”­ гьар сана са жуьре я. Вични чи рес­пуб­ликада садрани хкаж жедайди хьиз туш. МРОТ-ни, масанрив гекъигайла, гьамиша “агъа кIанинди” яз амукьда.

Им, белки, ахьтин са рехне туш жеди. Амма… Гзаф чкайра зегьмет чIугвазвай факъиррив гьа МРОТ-ни вахтунда агакьар тавуниз вуч лугьуда? И кардин гуьгъуьна къекъвез алахъайтIа, мад гьа “золушкаярни” “ризаяр” тахсирлу яз амукьзава. Ибурун гъавурда акьадайди жагъидалди, я хан вич уьмуьрдай физва, я балкIан рекьизва, я бал­кIандин иеси масанихъ алатзава. Бес катдачни а факъирар, гьахъ авай са чка жагъуриз кIанз…(?)

Идаз “социальный гьахълувал” лугьуз хьайи­тIа, гьахъсузвал гьихьтинди жедатIа?..

Зи са танишдан аялри (зегьметчийри) са шумуд идарада жергедин фялевалзавай. 10-15 йисни алатна, кIвалахдин кьадар йисалай-суз пара хьана, мажиб — гьа са цIарцIел аламукьна. Къвер­да­вай­ залан жезвай кIвалахар вахтунда агакьариз (тамамариз) тахьайлани, маса дуьшуьшрани тахсирлуни, буржлуни гьа и “агъа кIанинбур” жез­вай­: “Дуьз кIвалахнач, мал квахьна, чуьнуьхна, чIур­ хьана…” Мад давам гуз жедайни ихьтин “гьахъвал” авай чкадал?!

РикIел урус халкьдин мисал къвезва: “Туьрез гвайди — сад, тIурар гвайбур — ирид!” Яни кIвалах са­да ийиз, мажиб муьжуьдаз пайзавай чкаяр гзаф жезва. Сад аквазватIа, ирид кас — таквазвайбур. Чебни — анжах гьа “работодателдиз” чидайбур — “жуванбур”…

Дугъриданни, вичин пул харжна, са вуч ятIа ара­дал гъизвай бизнесчиди,  вичин хизанни хвена, ки­рида кьунвайдазни кутугай мажиб гудани? Амай карханаярни вири са гьихьтин ятIа АО-ярни, ООО-яр­ни, ГУП-арни, МУП-арни, ЛПХ-ярни КФХ-ярни, СОФ-тарни, ГОФ-тарни, маса аламатар я. Ихьтин гьал­дай кьил акъуддай “инспекция” аватIа, заз чи­дач.­

КIвалах гузвай касдихъ вири ава: къуват, далу, мумкинвилер, хуьдайбурни. Гьакъи кIанз, кIвалах­завайда — “Золушкадини” “Ризади” ник умуд кута­датIа?.. Работодателдин (хандинни ханумдин) мер­гьяматлувилик? Намуслувилик? Закондал амал авуник? Махуна хьиз, вилик акъатдай принцдик? Гъейратлу пагьливандик?..

Махарин вахт алатнавачни гилани? “Золушкаярни” “ризаяр”, гьа махара хьиз, садлагьана квахьайтIа, хандинни ханумдин гьал, работодателдин  мягькемвал гьикI жедатIа?.. Гьинихъ физвайди я чи общество, махунайни гьахъунай кьил акъудиз тежезвай?..

Гьахъ авачирвиляй “АиФ” газетдин гъилевай йисан 42-нумрада (2-чин) “Глас народа” лишандик кваз ганвай малуматда къейднавайвал, чи уьлкведин агьалийрин 24 процентди чеб авай гьалдал рази я, амайбуру  рази туш лагьана, жаваб ганва. Ибур бес государстводи, гьукум гъилевайбуру фикир желбна кIанзавай рекъемар тушни?! Обществодал, винел акъат тийиз (тежез), гьакъикъат­дани звал алайди, ам, буьвел хьиз, дакIваз­вайди аквазвач жал?.. КIвалах гузвайбур гьар сад санал­ са “гачал хан” хьиз, чеб чпел гьакьван рази яз, кьару яз авайла­, кIвалахиз кIанзавай факъирриз кьуьл гунин, абур рукваривди руг авунин себебрай кьил ни акъудда?!

Мердали Жалилов