ЦIийи ктаб
И мукьвара Екатеринбургдин “АМБ” чапханада и шегьерда фадлай яшамш жезвай чи ватанэгьли Намик Фарзалиеван “Капачдив кьаз тахьай гуьлле” тIвар алаз гьикаяйрин кIватIал акъатна. Лезги литературадин йигинар са тIимил зайиф хьанвай, милли чIалар цIийи асирдин гарарин, гьерекатрин басрухдик квай девирда, хайи чIалан гафунин ван гьинай атайтIани, лезгидин рикIик ихьтин хабарди шадвал кутада. А гаф халкьдин руьгь, мана, чIалан миже, рангар, атирар гвайди тир чIавуз — генани…
Намик Фарзалиеван тIвар газет кIелзавайбуруз танишди я, адан са шумуд гьикая “Лезги газетдиз” акъатнай. Заз и тIвар сифте яз интернетда лезги сайтрикай сана акунай — ана автордин “Нарушени” гьикая чапнавай. Эсердин туькIуьр хьуни, устадвилин лишанар къалурзавай мукьуфри, вилериз аквазвай хьтин шикилри, къаматри кIелзавайдан фикир чпел желбзавай. Месела, лирикадин къагьриманди, вичин аял чIаварин са агьвалат рикIел хкиз, ийизвай ихтилатдин арайрай чаз рикI михьи а аялдикай гьихьтин эдеблу инсан хкатнатIа, гьам аквазвай. Гьа са чIавуз авторди кIелзавайдаз акьулар, тербиядин тарсар гузвачир — лирикадин къагьримандин рикIелай аял вахтара вичивай хьайи “нарушени” алат тавун, вири уьмуьрда ам адан рикIик хьун — гьа идакай чаз, кIелдайбуруз, эдебдин, марифатдин тарс хкатзавай…
Намик Фарзалиев Азербайжандин Исмаил райондин Къалажухрин хуьре 1964-йисуз дидедиз хьана. Адан чIехи бубаяр Къурушдилай иниз куьч хьанвайбур, чпин рахунра-луькIуьнра “къурушрин нугъат” хвенвайбур тир. Гьеле мектебда кIелзамаз, Намикан рикIе шиирар кхьин гьатна, амма дидед чIалан кхьинар течизвай аялдин рикIи чара чIалал кхьин кьабулначир… Гуьгъуьнлай Москвада рекьерин инженервилин образование къачуна, Екатеринбург шегьерда кIвалахиз эгечIайла, кьатIунар, теснифдай бажарагъ авай, хайи ерийрал рикI алай жегьилдин бейнидай вичин хуьруьнэгьлийрин арада хьайи йисар, акур, ван хьайи агьвалатар акъатнач, ам яваш-яваш кхьинрив гатIунна… Гьавиляй адан прозадин сифте ктабдин къагьриманар хуьруьн адетдин агьалияр я: абурун яшайишдин шартIар, месэлаяр, къилихар, ацукьун-къарагъун, рахун-луькIуьн, “намуслувилин терезар” автордиз лап хъсандиз чизвайди чаз аквазва. Яргъал чIугур веревирдер тийиз, гьар са гьикая са агьвалатдиз бахш ийиз, ада кIелдайдан вилик чи, лезгийрин, уьмуьрдин жуьреба-жуьре “сегьнеяр” ачухзава, гьар садни, на лугьуди, вун а инсарин юкьва ава, гьакьван ваз мукьвади, акурди, танишди я. КицIи мез кягъай ведре ацIай нек, “къунши пай” я лугьуз, къуншидиз гайи мискьи Бесханумни, дустуниз тухвай ацIай гьебеяр, ам къуллугъдал аламачиз акуна, адан чкадал хкаж хьанвай масадав вугай Межвединни, зиди-види лугьун тийиз, машиндиз ягъиз, чарадан мал маса гуз, кьил хуьзвай “къуччагъ” Гьажи халуни, текъвезвай грамота кьве кIеви дустунин арадай вичин хциз гайи мектебдин директор Икрам муаллимни, жуван чилел чеб чарабурай кьазвай жегьилриз гьарай-эвер, туьнбуьгь ийизвай Мисениф бубани ва мадни, мадни Н.Фарзалиеван гьикаяйрин и къагьриманар, чаз гьардаз жуван хуьруьнбурун арада акур хьтинбур, чидайбур хьиз жезва — гьа кьадар абур гьакъикъибур, чIалахъардайбур я.
Гьикаяйрин арада махунин къайдада кхьенвайбурни ава: “Цеквер”, “Ничхиррин кьисас”, “Мегъуьн тар”, “Паразит”, “Женнетдай чар”… Авторди абур машгъулат патал кхьена, чаз кIела лагьанвайбур туш! А айгьамрини къаб алай ихтилатри чи фикирар яргъариз тухузва, чна, а “махарай” акур агьвалатрилай элячIна, жуван инсанвилин дережайриз, халкьдин кьадар-кьисметриз, тарихрин майданриз вил вегьезва, къимет гузва, абуру чав дерин фикирар, веревирдер ийиз тазва.
Ктабда “Капачдив кьаз тахьай гуьлле” тIвар алаз гъвечIи повестни ава. Кьадардал гьалтайла са акьван екеди тушир и эсерда автордилай кIелзавайдаз гзаф лугьуз алакьнава. Ана са хизандин кьилел атай агьвалатар, уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай агьилрин ва намусдинни муьгьуьббатдин, марифатдин имтигьанра гьатай жегьилрин, Агьмеданни Сенеман, къаматар кIелайдан рикIелай алат тийидай жуьреда устадвилелди ганва.
КIватIалда аялар патал гьикаяярни, са гъвечIи пьесани ава. Абур кIелайлани, чун гьа са фикирдал къвезва: Н.Фарзалиеван прозадин асул мана-метлеб ам я хьи, анжах кьакьан ахлакьдив, регьимлу рикIив, михьи гъилив, хизандин, къуни-къуншидин, хайи халкьдин вилик уьзягъ чинив инсанди, герек, вичин уьмуьрдин рехъ атIун…
Н.Фарзалиеван кхьинрин чIалакайни кьве гаф. Лугьун хьи, и автордин эсеррин мана-метлеб, чун патал хкатзавай виждандинни марифатдин тербия, тарсар дуьньядин вири литературайриз хасбур, умумибур я. Амма гьар писателдин гьар ктаб чна гьар жуьреда кьабулда эхир: сад ашкъидалди кIелда, масад кагьулдиз, я са тIимил кIелна, а патал эцигда, рикIелни хкидач… Квелай аслу я? Гьелбетда, писателдин кхьинрин чIалалай. Виридаз чаз рахаз чида, амма туькIвей ихтилат авуна, яб гузвайдан дикъет кьуна акъвазариз нелай хьайитIани алакьдач. Кхьизвайдан кхьинрин чIални гьакI я. Н.Фарзалиев лезги ктаб-газетдикай тамамдиз магьрум авур несилдай я. Амма ажайиб ва рази ийидай дуьшуьш ам я хьи, лезги чIалалди кIелун-кхьин кьисмет хьаначтIани, бажарагъ, кьатIунар авай лезги жаванди, мумкинвал хьайила, вичин уьмуьрдин и эксиквал арадай акъудна, дидед чIалал кIелиз, кхьиз чирна. Вичи хиве кьурвал, интернетда стхайрихъ-вахарихъ галаз хьайи, жезвай ихилат-суьгьбет, рахун-луькIуьн ам патал дидед чIалан деринар чирдай чешмейриз элкъвена… Адан гьикаяйрин чIал вичин бубайрин “къуруш нугъатдин” гафарив, келимайрив ацIанвайтIани, лезги кхьинрин чIала кьабулнавай къайдайривай яргъа тиртIани, и автордиз ихтилатдив квелай эгечIдатIа ва ам квелди куьтягьдатIа чизвайди заз акуна ва, зи фикирдай, им прозаикдин хатIунин кьилин лишанрикай сад яз гьисабна. Ктабдин редактор яз, заз адан кхьинрин чIал кьадарсуз цIалцIам ийиз, литературадин чIалан рандадай ягъиз кIан хьанач, зун автордин чIалан рангар, къуруш нугъатдин келимайрин бязи тавар хуьз алахъна — къуй им лезги кхьинрин чIалаз, литературадин чIалаз цIийивал, тазавал хгудай себебрикай, чешмейрикай сад хьурай. И кар ктаб кIелайбурузни такуна амукьдач…
Н. Фарзалиеван прозадин мад са кьетIенвиликай лугьун. ЧIалан иервал, халкьдин рахунриз хас мижелувал себеб яз, и эсеррай чаз автордин вичин суьретни якъиндиз аквазва. Ам вичин “лезгивилиз”, дидед чIалаз вафалу, вичелай чIехидавни, гъвечIидавни хатурлувилелди эгечIдай, дуьньядин къенивилихъ агъунвай, чIурудаз сабурдалди насигьат гуз чидай инсан тирди аквазва. Заз чиз, Н. Фарзалиеван сифте ктабда авай прозадин эсерар кIелиз садазни кагьул жедач. За умудзава, чи гъилиз адан прозадин ктабар мадни къведа…
Пакизат Фатуллаева
