4-ноябрдиз чав къадим Дербент шегьердай къайи хабар агакьна. Машгьур алим, лингвист, химиядин илимрин доктор, лезгийрин тарихдиз талукь са шумуд ктабдин автор, чи халкьдин кьегьал хва Ярали Алиевич Яралиев рагьметдиз фена. Адан экуь къамат чи рикIера гьамишалугъ амукьда.
Я.Яралиев 1941-йисуз Азербайжандин КцIар райондин Вини ТIигьиржал хуьре дидедиз хьана. 1959-йисуз ам В.И. Ленинан тIварунихъ галай Азербайжандин ГПИ-дин химиядинни биологиядин факультетдик экечIна. 1964-йисуз вуз агалкьунралди акьалтIарай жегьил вичин хайи хуьруьз хъфиз, ана мектебда кIвалахиз, яшлу хьанвай диде-бубадиз куьмек гуз гьазур хьанвай. Амма кьисметди маса рекьер ачухна. ТIигьиржал хуьре юкьван школа авайтIани, ана химиядин тарсарин муаллим герекзавайтIани, жегьил пешекар хайи ерийривай лап яргъа авай 8-классдалди кIелдай мектебдиз рекье твазва. Са йисалай ада “Электрохимия” пешедай аспирантурада кIелунар давамарзава. Гьа инлай ам илимдин “къужахда” гьатзава. 1969-йисуз Ярали Алиевича Бакуда химиядин илимрин кандидатвилин, 1988-йисузни Украинадин Днепропетровск шегьерда технический илимрин докторвилин дережаяр хуьзва.
Жегьил алим йод хкудуниз талукь яз вичи арадал гъанвай технологияр промышленностда кардик кутунал машгъул хьана. Бакуда йод хкудзавай заводри, илимрин Академиядин (АН) Президиумди ада теклифнавай къайда хъсанди яз гьисабуни, гьакIни къецепатан са шумуд уьлкведин пешекарри и къайдадиз итиж авуни алимдин руьгь мадни хкажзавай. Дугъриданни, 30-йисарилай йод хкудзавай, вич гзаф кьадар четинвилерихъ галаз алакъалу тир, кьилиндини, гзаф кьадар йод квахьзавай технологийрин чкадал хъсан, вичихъ еке мумкинвилер, артуханвилер авай проект теклифнавай. ИкI, Бакудин йод хкуддай са заводда ахтармишун патал кардик кутур установкади лап виниз тир дережадин нетижаяр гана. Амма цIийи технологияр кардик кутун патал Главкдин — “Союзйодобр” объединениди (Киев) ва ВНИИйодобр илимдин центради (Крымдин Саки шегьер) разивал гун лазим тир. Вучиз ятIани, цIийи къайда инра еке аксивал аваз кьабулна ва “чара” къайда ишлемишиз хушвал авачир. Амма Я.Яралиева руьгьдин мягькемвал и карда къазанмишай агалкьунри хъсандиз къалурзава. Месэла Главкдин векилризни эвер гуналди Москвада, СССР-дин химпромышленностдин министерствода гьялна. Бакуда цIийиз теклифнавай къайдадикай винидихъ тIвар кьунвай заводда менфят къачудайвал проект гьазурунин буйругъ гана. Амма гьа и арада СССР чкIана, идахъ галаз проектни кардик кутун акъваз хьана…
Гуьгъуьнин йисара Я.Яралиев Дербентдиз куьч жезва, тарихдин месэлайриз фикир гуз эгечIзава. ИкI, 1993-йисуз ада сад лагьай кас яз “дуьшуьшдай” Кавказдин Албаниядин кхьинрай (письменность) шифрдай кьил акъудна. Алимди Албаниядин икьван чIавалди малум тир кхьинрин вири памятникар, абурун гьар са гьарф лезгийрин къадим чIалалди кIелиз жезвайди субутзава ва Махачкъалада “Алупанская (кавказско-албанская) писменность и лезгинский язык” (1995-йис) ктаб чапдай акъудзава.
Я.Яралиеван кьвед лагьай ачухун (открытие) саки 90 йисуз вири алем вичин сирлувилелди гьейранарзавай Фестский дискдихъ галаз алакъалу я. Адал алай кхьинар “рахуруни” къадим Грециядин фадлай гадарнавай, лезги подгруппадин чIалариз мукьва пелазг (пелазгский) чIалал “чан хкана”. Ида алимдин яратмишунрик йигин гьерекат кухтуна. Гьа икI, “Юждаг” университетда кIвалахзавай вахтунда Я.Яралиева Энкомидин (къадим Аласиядин меркез) кипро-минойский кхьинрин шифрдай кьил акъудна кIелун акьалтIарзава ва пелазг чIалан маса чешнеяр жагъурун давамарзава. Вичин кIвалахра ада пелазг чIал лезги чIаларин дестедик акатзавайди субутна.
2003-йисуз Ярали Яралиева “Юждаг” университетдин ректор Нариман Османовахъ галаз санал Москвада “История лезгин” ктаб чапдай акъудна ва адаз пешекарри еке къимет гана. Адан гъиликай хкатнавайбурукай и ва “Алупанская (кавказско-албанская) писменность и лезгинский язык” ктабри виридалайни гзаф машгьурвал къазанмишнава.
Машгьур алимди хайи халкь патал чIехи ирс тунва. Иллаки тарихдиз талукь яз ада кьиле тухванвай ахтармишунрихъ еке метлеб ава. Абуруз инлай кьулухъ пешекарри дикъет гудайдал шак алач.
Чи мухбир
_________________________________________________________________________________________________________
Ярали
Инсанриз хас кар ятIани кьиникьар,
РикIериз пис тIар ятIани кьиникьар,
Гьайиф къведа са бязибур кьейила,
Зайиф жеда ихьтин хабар хьайила,
Тур къизилдин гьарфаралди тIвар Али!
Ваз пак женнет кьисмет хьурай, Ярали!
Кьиникь дерт я, физвай маса дуьньядиз.
Еке крар гъанай вуна арадиз.
Чан аламаз, гуз хьаначтIан къиметар,
Вара-зара жедайбур туш зегьметар.
Чи арада амукьда ви кар Али,
Ваз пак женнет кьисмет хьурай, Ярали!
Мугьман дуьнья, душман дуьнья,
пашмандиз,
Ажал патал кьит я дуьнья дармандиз.
ЯтIани вун мурадрихъ агакь тавун,
Ваз хас къимет, чан алаз акакь тавун,
Вирибурун рикIериз я тIар Али!
Ваз пак женнет кьисмет хьурай, Ярали!
Автор: Сажидин Саидгьасанов
