“Муаллим  яргъал йисаралди таъсирдай пеше я. Чилел  кьилинди” лагьанай шаирди. “Муаллимдин пеше ви­­ридалайни герекди, гуьзелди ва бар­­каллуди я. Гьахълуди ва регьим­луди, инсан жез чирдай муаллим гьалтун зурба бахт я”, — кхьизва философди.

Дугъриданни, жуван къилих, намус михьидаказ хвена, яшамиш хьун ва халкьдин патай гьуьрмет къазанми­шун, инанмиш я, инсан патал зурба агал­­кьун я. Дуьзгуьн, хали­сан инса­нар тербияламишун, вичи гайи тарсар яргъал йисара рикIелай тефидай муаллим хьун, шак алач, мадни еке бар­кал­ладиз лайихлу кар я.

Гьа ихьтинбурукай сад Мегьарамдхуьруьн райондин Билбилхуьруьн М.Абдуллаеван тIварунихъ галай  юкьван школадин муаллим  Мурад  Саидович  Саидов  я. 40 йисалай гзаф вахтунда  хайи хуьруьн аялар тербияламишунал машгъул тир ва 26 йисуз и школадин директорвал авур Мурад Саидовича, гьам виниз тир пешекарвилин дережа, гьамни къилих себеб яз, неинки хуьре, гьакI вири райондани гьуьрмет ва баркалла къазанмишнава.

КIелунин алай йисан эвелдай, жегьил пешекарриз рехъ гун важиблу кар тирди анна­мишуналди, М.Саидов шко­ладин директорвилин къуллугъдилай гуьгьуьллудаказ элячI­на. Алай вахтунда тамамдаказ рикI алай пешедал — математикадин тарсарал маш­гъул я. Гьа са вахтунда ам жегьил руководителдин камаллу насигьатчи, меслятчини я.

Зи фикирдалди, школадин руководителдин кIвалахдиз къимет гун патал­, гьакI­ни ана кIелзавай аялрин агалкьун­ризни килигна кIанда. Мурад Саидович­ ди­ректор жедалди Билбилхуьруьн школа къизилдин медалдалди акьал­тIарай выпускникар хьайиди туш. Алатнавай 26 йисан вахтунда ина саки­ гьар йисуз медалистар хьана. Школадин  выпускникар къе гьар жуьре хи­ле­рай тIвар-ван авай пешекарар я. Абу­ру, лугьудайвал, хуьруьн, школа­­дин сергьятар мадни гегьеншарзава.

КIвалах дуьзгуьндаказ тешкилунай, аялрин кIелунин дережа винизди хьунай Мурад­ муаллимдиз райондин администрациядин ва образованидин управленидин патай­ гьуьрметдин грамотаяр шумудни сад ганва. 2016-йисан эхирра ла­гьайтIа, высший­ катего­рия­дин математик Мурад Саи­довичан гьа­къи­сагъ зегьмет, ада Мегьарамдхуьруьн райондин образованидин хел вилик тухуник еке пай кутун “Россиядин Феде­рациядин умуми­ образованидин гьуьрметлу работник” лагьай тIвар ва знак гуналди къейдна. И йикъара чун тежрибалу муаллимдихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва хуьруьн мектебдиз, гьакI сан­­­лай­ обра­зо­ванидиз талукь месэлайрикай суьгь­бетна.

 Мурад Саидович, кIелунин йис яваш-яваш эхирдив агакьзава.  ЕГЭ-дин вахт мукьва жезва. Сад тир госэкзамендин жигьет­дай  Билбилхуьруьн школада гьихьтин гьалар ­арадал  атанва?

— ЕГЭ-дикай рахайтIа, са патахъай­, ихьтин экзамен кардик кутун хъсан кар я. КIел­завай аялдивай, вахтунда гьазурвал акуна хьайитIа, ам, са рахунни алачиз, вахкуз же­з­ва. ЕГЭ-дин виниз  къиметар гъиле хьайи­ла, уьлкведин гьи вуздик хьайитIани экечI­дай мумкинвал хьун, виликрай хьиз, цIийи кьилелай экзаменар вахкун тавун жегьилар патал хъсан мумкинвал я. Амма ихьтин мумкинвилер ачух жезватIани, хуьруьн чкайра аялри, ди­де-бубайри, гьайиф хьи, вахтундамаз  ЕГЭ-диз гьазурвал акваз башламишзавач. Идани кьвед лагьай терефдал гъизва: ЕГЭ-дикай кичIела, эхиримжи йисара са кьа­дар аялар, иллаки гадаяр, 9-класс акьал­тIа­­рай­валди школадай экъечIза­ва. Гьаниз килигна, санлай къачурла, школада аялрин кьа­дар, идахъ галаз сад хьиз муал­лим­риз сятер, гьакI мажибар тIимил жезва. Зи фи­кир­далди, Сад тир госэкзамен анжах кIелун давамардай ният авай аялри вахкуз хьайитIа, хъсан я.

 Гьам шегьеррин, гьамни хуьрерин муаллимри аялри виликрай хьиз хъсандиз кIелзамач лугьуз  арзаяр ийида…

— Чи школада аялри гьамиша хъсандиз кIелиз хьайиди я. Абуру райондин, гьакI рес­публикадин олимпиадайра мукьвал-мукьвал кIвенкIвечи чкаяр кьазва. Билбилхуьруьн школадин аялрин тербиядин, низамлувилин дережани гьамиша винизди тир — чун датIана  районда кIвенкIвечийрин жергеда хьана, гила­ни гьакI я. Мисал яз, алатай йи­суз 11-классдин 10 аял­ди­­кай 3-да школа къизил­дин медалдалди, 9-классдин 2 выпускникди та­фаватлувал авай аттестат къачуналди, акьал­тIарна. ЦIинин 11-классдани къизилдин ме­дал­далди куьтягьун мумкин тир пуд аял ава, 9-классдани — гьакI. Чи аяларни, му­ал­ли­марни конкурсра мукьвал-мукьвал гъалиб жезва, абуру лайихлу чкаяр кьазва­. ИкI, цIи­  мектебдин аялри райондин олимпиадайра активнидаказ иштиракна. И жи­гьет­дай чи школади районда 2-чка кьуна. Гьелбетда, им хъсан нетижа, чи муал­лимрин коллективдинни руководстводин агалкьун я.

Гьа са вахтунда, санлай къачурла, ар­за­-ферзе ийизвай муаллимарни гьахълу я. Эхиримжи йисара кIелуни­кай кьил къакъудзавай, я тахьайтIа и карда гьевес авачир, гьат­­та, муаллимдин чина акъвазна, “кIан­за­вач заз кIе­лиз”, “вучзава за кIелуни­кай” лугьузвай аяларни мукьвал-мукьвал пайда жезва. Гьелбетда, виридаз сад хьтин зигьин, кьа­тIунар, акьул жедайди туш. Гьар гьикI ятIани­, гила кIелуниз фикир тагузвайбурун кьадар артух хьанва.

 И кар  квехъ галаз алакъалу я?

 — Себебар  гзаф ава. Сад лагьайди, хиве кьуна кIанда хьи, школайрин чирвилер гунин­ программаяр муракаббур, четинбур я. Гьавиляй гзаф аялар абурай тамамдаказ кьил акъудиз, чи­риз агакьзавач.

Къейдна кIанда хьи, кIелдай фикир эсиллагь авачир аялар виликдайни хьайиди я. Амма абур 9-класс куьтягьайдалай кьулухъ  школада амукьзавачир — бязибур нянин школайриз, ПТУ-риз физвай. Гила я заочный, я экстернатдин, я  нянин школаяр республи­ка­да авач. Гьа са вахтунда всеобучдин законди­ ихьтин аялар школадай акъуддай ихтияр гузвач. И кардини пис таъсирзава, гьикI лагьай­тIа, “четин” аялри классра низам чIур­зава, му­аллимдин вахт къакъудзава, кIелза­вай аялриз манийвалзава. Зи фикирдалди, кIел тийизвай аялар 10-11-классриз кьабулунихъ са метлебни авач. Амма гьеле­лиг за­кон гьа ихьтинди я. Абурун диде-бу­байризни икI къулай жезва. Алай вахтунда аялар шегьерриз гьикI ракъурда, абур анра рекьяй акъудзава­, чIуру рекьера гьатзава лугьузва абу­ру. Гьавиляй “четин” аялар 11-класс куьтягьдалди мектебда амукьун диде-бубаяр патал регьятвал  жезва, муаллимар патал — четинвал.

 Муаллимрин гьалар четинбур яз аквазва. Тушни?

— Дугъриданни, эхиримжи йисара школайра конкурсар, мониторингар, маса жуьредин ахтармишунар, гьахъ-гьисабар гзаф жезва. Муаллимривай ийизвай истемишунар хейлин  артух хьанва, амма  мажибар  гъве­чIибур я. Мисал яз, высший категория авай муаллимдиз, гьафтеда 18 сят тарсар гайила­, къвезвайди анжах 11 агъзур манат я. Гьевес­ламишдай алава пула­р­ни­ эхцигайла, — 13-14 агъзур манат­. Гьел­бетда, им ада чIуг­вазвай зегьметдиз килигай мажиб туш. Гьевесламишдай алава пул къачун патални конкурсра иштиракна кIанзава.

  Аялриз чирвилер гунин кIвалах мадни­ нетижалуди хьун патал,  вуч авуртIа хъсан я?

— Сифтени-сифте къулай шартIар тешкилна кIанда. Чи хуьруьн школа алатай асирдин 34-йисуз, вири жемятди къуватар сад авуна, эцигай лап куьгьнеди я. И кар гъиле кьур Абдуллаев Мегьти Абдуллаевичаз — школадин  сад лагьай заведующийдиз — Ленинан орден ганай. А девирда эцигай са жерге маса хуьрерин школайрив гекъигайла, къейдна кIанда хьи, чи мектеб лап хъсан гьалда ава. Ина му­аллимрин коллективди хсуси къуватралди гьар йисуз ремонтар ийизва, гелкъвезва. Бязи вахтара чаз и карда  мектебдин выпускник, карчи, “СМУ-5” карханадин руководитель ва мергьяматлу кас Фридон Шагьпазовани куьмекар гузвай. ЯтIани саки асир идалай вилик эцигнавай школадивай  алай аямдин истемишунриз жаваб гуз жезвач — чи аялри 2 сменада кIелзава, классра мекьи я, тарсарилай алава мярекатар тухун патал азад кабинетар жезвач, школада спортзал, актовый зал авач. Типовой школа, къулай кабинетар хьун чи эрзиман мурад тир. И мурад кьилиз акъатиз башламишна — Фридон Мегьарамовича вичин теклифдалди хуьре алай аямдин вири истемишунриз жаваб гузвай, 440 ученикдиз чка жедай школадин дарамат хкажна, гьатта пенжерарни кутуна. Ам­ма, бес кьадар финансар чара тавун себеб яз, эцигунар акъваз хьанва. Билбилхуьруьн школадин месэладиз талукь суал машгьур журналист Алик Абдулгьамидова Россиядин Президент Владимир Путиназни ганай.

Чи виридан мурад  цIийи ва гуьрчег  школа эцигунин  кIвалахар, яргъал вегьин тавуна,  куьтягьун ва ишлемишиз вахкун я. Къулай шартIар хьайила, умудлу я, аялрин агалкьунарни мадни винизбур жеда. Чи педагогрин  коллектив  туькIвейди, тежрибалу, вини дережадин пешекаррикай — гьакъисагъ зегьметчийрикай ибаратди я.

Къейдна кIанда хьи, гьар са карда ви гъавурда гьатдай, рикIе авай кIвалах кьилиз акъудунин карда къуьн кутадай ксар хьун важиблу я. И жигьетдай заз, мумкинвиликай менфят къачуна, райондин муниципальный тешкилатдин кьил Фарид Агьмедовазни, образованидин управленидин начальник Улубег Абейдуллаеваз чухсагъул лугьуз кIанзава.

Чна тежрибалу педагог Мурад Саидови­чаз виниз тир шабагь, гьакIни къе, 27-апрелдиз, къейдзавай хайи югъ рикIин сидкьи­дай мубаракзава.

Земфира  Бабаева