Ярагъ Мегьамедан — 250 йис
Чаз истеклу ва рикI алай “Лезги газетда” РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник, литературадин отделдин редактор, бажарагълу шаир Мердали Жалилова мукьвал-мукьвал кIелзавайдан руьгьдиз таъсирдай, инсандин къенепатан гьиссерик хуькуьрдай хьтин маналу макъалаяр чапзава. Гзаф вахтара абур веревирдер хьиз гузва ва 2019-йисуз, хейлинбур кIватIна, кьилдин ктаб яз акъудун лайихлу ва, геж хьанватIани, тебрикдай кар я. Абур девирдин дердер хьиз кьабулни ийизва, газетдай за, гъиле къелем кьуна, пелез тIуб яна, кIелзава. И карди чав дуьньядин гьалариз, инсан аватнавай яшайишдин шартIариз мад сеферда фикир гуз тазва.
22-октябрдиз “ЛГ”-дин 43-нумрада чапнавай “Намусдин философия” — мусурман алемда азадвилин руьгьдин женгерин муршид, шейх хьайи Ярагъ Мегьамедан 250 йисаз талукьарнавай М.Жалилован макъалади, заз чиз, газет кIелзавайбур садни къайгъусуз тадач.
Дагъустанда, гьи чIалал рахазватIани, адалай къецепатани, “намус” гаф чин тийидай са касни жеч лагьайтIа, чун бажагьат гъалатI жеда.
Илимда философиядин ва филологиядин пешекар алимри и гафуниз, сада муькуьбурун вилик вичин инсанвилин дережа, уьмуьрдин шартIарилай аслу тушиз, ахлакьдин, къанажагъдин ерияр, гьиссер къалурун хьиз, баянар ганва. Чан алай затIарин алемда инсан, (“человек разумный” — Нomo Sapiens!) лагьана, чара авунва. Яни ам тIебиатда акьулдалди ва къанажагълувилелди вирибурулай вини дережада ава. Намуслувал — кьилин агалкьун, адан хасиятдин лишан яз гьисабзава. Виждан, гъейрат, ягь адан синонимар яз кьабулнава, гьакI язни я. Дагъвийри гзаф вахтара ягьни намус са метлеб авай гафар яз ишлемишни ийизва.
“Намусдин философия” макъала кIелайла, заз чара амукьнач, ам мад сеферда кIел хъувуниз мажбур хьана. Сифте за адан квайни-квай чкайрин кIаникай цIарар чIугуна, дериндай фикир гун патал айрутмишиз гьавалат хьана. Са арадилай за кьатIана: макъаладик кIаникай цIар чIугун тавуна тадай цIарар эсиллагь квач. Лугьудайвал, ам са нефесдалди кIелайтIани, гъавурда акьун асант кар туш.
ЧIехи алимар чIехибур тирди, Ярагъ Мегьамедан ирсиниз талукь яз “Намусдин философия” хьтин маракьлу ктаб кхьиналди, Агьед Гьажимурадович Агъаева мад сеферда вич гьа дережадин алим тирди успатна. Акьван муракаб, къимет авачир хьтин гелер тур Ярагъ Мегьамедан ирсинай кьил акъудна, сифте яз “Намусдин философия” гьихьтин илим ятIа раижна къалурай Агьед Агъаеван зегьметдиз гаф авач! Агьед Гьажимурадович дагъви философрин арада тIвар адлу хьанвай алим я. Ам, миллетрин арада дуствилин алакъайриз талукь месэлайрай илимдин докторвилин дережа хуьз, Еревандин госуниверситетдиз фенвай. КьетIен теклифар авунвачиртIани, Советрин уьлкведин чIехи университетрай гзаф алимар атанвай. Алимрин советдин членри вирида сад хьиз сесер гана, Агъаеваз философиядин илимрин докторвилин дережа гайи протокол кIелайла, чIехи зал сиве-сивди ацIанвай. Алимри вирида, кIвачел къарагъна, адаз капар янай. Эхь, ам гьахьтин хва тир.
…Мегьарамдхуьре кIвалахзавай йисара, Вини Ярагъдал фейила, Ярагъ Мегьамедан медресадин амукьайрал кьил чIугунай за. Зи фикир желбайди, кIутадалди къванцикай атIана, туькIуьрнавай куьсри тир. Заз агъсакъалри лагьайвал, чIехи муршидди арифдарвилин тарсар ина Дагъустандин имамризни ганай.
Бязи регьятвилерикайни къерех хьана, пегьриз хвена, яшамиш хьайи шейхдин уьмуьрдин шартIари къе ван хьайи гьар са кас мягьтеларзава. Мегьамед Ярагъиди вичин уьмуьрда инсандин къанажагъдин зайифвилер вичив агуднач. Адахъ авай-авачир девлет тек са Пак Къуръан тир. Амни шейхди, вич Согъратлдиз акъатайла, яшамиш хьайи кIвалин иеси Абдулкъадиран хва Ризадиз багъишна, аманат яз туна.
Муршиддин инсанвилин ерияр мукьувай акур имам Шамила адан сурал вичин муаллим пIир хьтин михьи ва пак кас я лагьанай.
Ярагъ Мегьамеда тунвай 20 тапшуругъдикай ибарат веси кьиляй кьилиз намусдин философия я.
Макъаладин авторди дуьз лугьузва: кIелзавай бязи ксар Мегьамед Ярагъидин “Женг чIугу — куьн азадни жеда” кIеви истемишунин гъавурда тамамдиз акьазвач. Вичин эвер гуна-весида ада инсандин азадвал вири терефрихъай таъминарун чарасуз тир шартI хьиз ганва: “Инсан тIебиатди халкьнавайбурукай къимет авачирди я, ам уьмуьрда вичин намусди, акьулди ва къанжагъди дуьз рекьени твазва. Гьа са вахтунда зайифни я, ам гунагь краринни фикиррин вилик къуватсузни жезва. Эвелни-эвел адалай пеленгдин хьтин къанихвилинни, тух тежедай нефсинин ва сикIрен хьтин амалдарвилинни иблисвилин вилик акъвазиз жезвач”. Гьавиляй тарикъатдин шейх М.Ярагъиди вичин “Асар” (“Труды”) тIвар алай ктабда кьилин веси инсандин руьгь “пеленгдин къанихвиликай” ва “сикIрен амалдарвиликай” азадна кIандайди кьетIендиз къейднава.
— Азадвал, уьмуьр таб-гьилле галачиз, фитне-фашалвал квачиз, нефсинизни пехилвилиз рехъ ахъай тийиз акъудна кIанзавай ферз я. Ам патал руьгьдай лукIвални акъудна кIанда, — лагьанва арифдарди вичин ирсина.
“Намусдин философияди”, зи кьатIунрай, жуван диде-бубадихъ, вах-стхадихъ, къуни-къуншидихъ, гъвечIи-чIехидахъ, яр-дустунихъ галаз, хизанда ва къеце, са гафуналди, гьина хьайитIани, инсандин гъиле гьахъвилин рекье аваз финиз, инсанвилин рафтар хуьниз эвер гузва.
ЧIехи шейхди вичин ирсина маса инсандиз зиян тагун теклифзава! Халкьдин мисалда хьиз, масадаз эгъуьнай фуруз жув аватун мумкин я лугьузва.
Са кинодай къалурайвал, Японияда, инсан кьуьзуьвили гьалсуз авунвайла, ам, куткунда туна, тухвана дагьардиз вегьедай адет авай. Уьмуьр, яшарилай аслу тушиз, ширин я. Садазни вичин ашкъидалди адакай чара жез кIандач. Кьуьзуьвили четин гьалдиз гъанвай бубадиз куткун вичиз хразвайди аян хьанвай. Ада хциз лагьай гафари зи бейнида гилани ванзама: “Хва, вуна ам мягькемдиз хурух, пака вазни лазим атайла, ви хциз регьят жедайвал”.
Жуваз бегенмиш тушир, рикIиз такIан кар масадаз мийир лагьай чIал тушни им! Рагьметлу Гиппократани вичин вахтунда “Инсандиз хата гумир” гьавиляй кхьейдал шак алач.
“Намусдин философияди” гьар садаз, михьивилелди, иман хвена, инсанвилелди уьмуьр тухуз эвер гузва. Инсан яз хана, инсанвал хуьз алакьна, эбеди дуьньядиз хъфидай рехъ ачухзава ада. Илимлувал ва савадлувал артухарна, руьгьдин душманрихъ галаз женг чIугуна, азадвилихъ тухудай рехъ таптагъарзавай философия я ам…
Мердали Жалилова вичин “Намусдин философия” тIвар алай макъаладани инсан, руьгьдин лукIвиляй экъечIна, азадвилихъ фидай шартIар гзаф авайди ва абур кьилиз акъудун патал къуватар гьайиф татана кIанзавайди мад сеферда чи рикIел гъизва. Гъавурда акьадайвал и фикир газет кIелзавайбурув агакьарзава. Им автордин чIехи агалкьун я. Вичин вилик эцигнавай месэла устаддаказ, хас тегьерда гьялни авунва журналистди-публицистди.
Авторди зун вичин алахъунралди шейхерин шейх Мегьамед Ярагъидин ирсиниз са шумуд кам мукьва авуна, гьавиляй за адаз аферин ва баркалла лугьузва.
Азедин Эсетов,
Дагъустандин халкьдин духтур
