21-октябрдиз Ахцегьа райондин культурадин кIвалин (РДК) вилик, Малик Гьамзабегович Гъаниеван (тахаллус — Шагьдагъви) тIварунихъ ягъуниз талукь шадвилин митинг кьиле фена. Райадминистрациядин гуьзчивилик кваз культурадин управлениди тешкилай и мярекат, М.Гь.Гъаниеван инкъилабчивилин ва яратмишунин уьмуьрдикай куьруь гаф рахуналди, “Ахцегь район” муниципалитетдин кьилин заместитель, Малик Гьамзабеговичан хтул Мегьамед-Рауф Гъаниева ачухна.
— Райондин культурадин кIвал республикада лап сифте яз кардик акатайбурукай сад я. Ам Самур округдин исполкомдин председатель Гьажимет Сафаралиеван регьбервилик кваз халкьдин мел-бигердин тегьерда 1927-йисуз эцигна ва къенин йикъалди садан кIвачихъни галачир. Ахцегьрин жемятдин теклифдалди ам Малик Гъаниеван тIварунихъ ягъун, чи фикирдалди, тарихдин адалатлувал арадал хкай хьтин важиблу кар я. Революциядилай вилик ахцегьви Малла эфендидихъ галаз санал Туьркияда туьрк чIалай кьилин образование къачуна, инкъилабчивилин, журналиствилин хилера тафаватлу хьана (типографияда гьарфар кIватIдайдалай газетдин кьилин редакторвилин дережадиз хкаж жезва), 1928-йисуз Ленинградда Шаркь патан чIаларин Вирисоюздин институтдин литературадин факультет акьалтIарна хайи ватандиз хтай Маликаз Ахцегьрин театр зайиф гьалда аваз акуна, адан художественный руководителвиле, директорвиле кIвалахзава. Гьа са вахтунда тамашаяр кхьинал, сегьнедиз декорацияр туькIуьрунал, шикилар чIугунал, ягъунал машгъул тир, гьатта сегьнедални къугъвазвай. Адан зегьметар себеб яз, 1935-йисуз ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин ва ДАССР-дин гьукуматдин меслятдалди Ахцегьрин театр лезгийрин госдрамтеатрдиз элкъуьрна.., — къейдна М-Р.Гъаниева.
Дараматдин цлаз янавай мемориалдин кьулунилай перде алудайдалай кьулухъ мярекатдин мирзевалзавай райондин культурадин управленидин начальникдин заместитель Сулейман Сулейманова районэгьлийрин патай гаф зегьметдин ветеран Рагьимат Гьажиевадиз гана.
Малик Гъаниевакай гегьенш суьгьбет кIватI хьанвайбуруз и цIарарин авторди авуна. Школьникрин патай тебрикдин хуш келимаяр Тажибике Мегьарамовади лагьана. Малик Гъаниеван хва Малика бубадин тIвар эбеди авунай вичин ва мукьва-кьилийрин патай райадминистрациядин кьил Осман Абдулкеримоваз, райсобранидин председатель Абдул-Керим Палчаеваз, РДК-дин начальник Къистер Гъаниевадиз ва мярекатдин вири иштиракчийриз рикIин сидкьидай чухсагъул малумарна.
Къе парабуруз, иллаки жегьил несилдиз, Малик Гъаниев вуж ятIа чизвач. Гьавиляй бязи месэлайрал са кьадар гегьеншдиз акъвазин.
Малик Гъаниев 1896-йисуз Ахцегьа савадлу хизанда дидедиз хьана. Адан буба Гьамзабег араб ва урус чIалар чидай, РагъэкъечIдай патан медицинадин илимдикай хабардар итим, Самур округда машгьур духтур-жерягь тир. Ахцегьрин кьве классдин училище акьалтIарна, 1912-йисуз 16 йиса авай Малик Бакудиз фена. КIел-кхьин чизвай викIегь дагъви шегьердин типографияда кIвалахал кьабулна. 1917-18-йисара Малика “Труд” газетдин редакцияда кIвалахзава ва РКП(б)-дин Бакудин комитетдин “Бакинская беднота” газетдихъ галаз алакъа хуьзва, инкъилабчийрин гьерекатрик экечIзава. Гьеле 1914-йисуз ада шегьердин фялейрин стачкада иштиракна, гуьгъуьнай листовкаярни прокламацияр туькIуьриз хьана. Инкъилабдин “Гьуьммет” тешкилатдин член яз, Малик Гъаниева 1918-йисуз мусаватистрихъ галаз женгера иштиракзава. Гьа йисуз, Ахцегьиз туьркер атайдакай хабар хьайила (абуру къеледа офицеррин училище ачухна, жемятдин арада инкъилабдиз акси кIвалах тухузвай), Малик ватандиз хквезва ва чкадин яру партизанрин дестедик кваз туьркер чукурзава. 1919-1920-йисара ада гъиле яракь аваз Дербентдин ва Левашадин фронтра иштиракзава.
Савадлу дагъвидал, кьатIунар авай яру партизандал Самур округдин ревкомдин председателвилин, ВКП(б)-дин обкомда миллетрин крарай отделдин заведующийвилин везифаяр ихтибарзава. Гьа са вахтунда ада “Советрин Дагъустан” газетдин редакторвилени кIвалахзава.
Советрин власть тестикь хьана, цIийи уьмуьрдин шартIара Малик Гъаниева Ахцегьрин 1-школада муаллимвилин пеше давамарзава. Амма мурад-къаст къецепатан крарин наркоматдин дипломат хьун яз, 1924-йисуз ам Ленинградда Шаркь патан чIаларин Вирисоюздин институтдин литотделенидик экечIна, ана агалкьунралди кIелзава. Гьа са вахтунда Ленинграддин художникрин академиядизни физва. Институт акьалтIарайдалай кьулухъ, сагъламвилин гьалар себеб яз, 1928-йисуз ам девлетлу хсуси ктабханани гваз хайи ватандиз хквезва. Ада вичин вири къуват, чирвилер (театрдин художественный руководитель, директор яз) чкадин театрдин ва клубдин кIвалахар къайдада туниз серфзава.
М.Гъаниеван регьбервилик кваз 1928-йисуз Ахцегьа ва гуьгъуьнин йисара Кьасумхуьрел, Кьурагьа, Балаханра чапханаяр кардик кутазва. Муьгьуьдин Садикьидин теклифдалди, Малика Кьасумхуьрел драмкружок ва клубдин кIвалах тешкилна.
1936-1937-йисара Малик Гъаниева Ахцегьрин школада тарсар гун давамарзава. Им лезги халкьдин халис рухваяр фитнейрик, са тахсирни квачиз репрессийрик кутаз суьргуьнзавай пис вахт тир. И кар Маликан рикIивай эхиз жезвачир ва вичин фикирар ада сегьнейрилай ва кимерал ачухдиз лугьузвай. Гьавиляй гьукумдарри ам “туьркерин патал алайди я” лагьана, тапан тахсирар кутуна, дустагънай. Малика вичик квачир тахсир хиве кьунач. Артухлама, 1943-йисуз вич гьахъсуздаказ дустагънавайди субутна, СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди ам азад хъувуна. 1955-йисуз, чандин сагъвал зайиф яз, ам Ахцегьиз хквезва (гьайиф, ина адан я ктабхана, я хсуси архив, я къелемдикай хкатай яратмишунар амачир), школада муаллимвал ийизва, халкьдин арада илимдинни искусстводин чирвилер чукIурунал машгъул жезва. 1957-йисуз Малик Гъаниев рагьметдиз фена. Ам Ахцегьрин къуза патан сурара кучукнава. Рагьмет хьурай вичиз.
Дашдемир Шерифалиев
