Къанунсузвилерик акатайбур рикIел хкунин югъ

(Эвел — 44-нумрада)

Гьахъ патал — Москвадиз

— Гена Аллагьдиз шукур, пуд вацралай диде дустагъдай ахъай хъувуна, — чинай, ви­лерай перишанвал квахь тийиз, давамарзава вичин суьгьбет Асяди. — Амма диде акурла, чаз кичIе хьана. Адал килигдай гьал аламачир. Сарар акъатнавай, чинал, бедендал хирер, гелер алай. Вичихъни къекъведай, ра­хадай аман амачир. ЯтIани, чун шад хьанай — чи патав диде хтанвай. Чи шадвал яргъалди фенач. Са шумуд йикъалай чи гъвечIи­ вах Галя рагьметдиз фена. Им малаик хьтин аялдиз дустагъда кьур инад тир. Авайбурал и гъамни алава хъхьай диде михьиз акIаж хьанай. ЯтIани, ам ихьтин   къайдасузвилерихъ, инсафсуз ксари хизандиз авур къастарихъ галаз рази тушир. Ам са вуч ятIа­ни ийиз гьазур жезвай. Са гьилле бедендал чан, ранг хтайла, дидеди чун кIватIна.

— Чан балаяр, — лагьана ада, — и подвалдикай чаз кIвал ваъ, сур жеда. ИкI куь уьмуьр завай чан аламаз ктIуриз жедач. Зун Москвадиз, Искра чан, ви тIвар эцигай Калинин бу­бадин патав фида. Дуьньяда са гьахъ-дуван ийидай кас хьун лазим я. Вуна, чан руш, зун хкведалди, ви вахариз бубавални ая, диде­вални. Зун, гьикI авуртIани, куь патав хкведа. — Мадни чаз чан — рикI хъувуна, диде Москвадиз рекье гьатна. Пул ада къуншийривай, чидайбурувай кIватIнавай. Чун йикъар гьисабиз амукьна. Эхир диде хтана. Шад хабарар гваз.

— Эхь, шад хабарар гваз. Михаил Ивановича куьмек гуда, месэладай кьил акъудда лагьана хиве кьунвай. Са акьван вахт алатнач, Зоядиз химзаводдай кIвалах ва яшамиш жедай кIвални гана. Аялрини школада кIелун давамар хъувуна. Искра дидедин халис куьмекчидиз элкъвена. Гьар са карда. Гзаф вахт абуру дустагъдин варарихъ акъудзавай. Бубадикай са ван-сес жедатIа, адаз недай-хъвадай затIар ракъуриз алакьдатIа лугьуз.

Адет хьанвайвал, мад варарихъ фейила­, Зоядиз инсанрик юзун, гьерекат квайди акуна. Хабар кьурла, адаз къе дустагърин са дес­те маса чкадиз тухузвайди чир хьана. Ая­ларни галаз варарал вил алаз гзаф вахт акъатна. Эхир абур ахъа хьана. КицIер, тапанчияр, винтовкаяр гвай форма алайбурун юкьва аваз дустагъар акъудна. Абурал садални чир хъжедай  гьал аламачир. Дидеди, “Гьабиб, Гьабиб” лугьуз, эверна. Адаз вичин гъуьл аку­на. Пекериз элкъвенвай партал алай, кIвач кьецIи ийизвай, хамни кIарабар хьанвай итим. Аялри дахдин патав хъуткьунарна. Амма инсанрин чан алай жугъундин арадай Искрадивай, Ро­задивай, Асядивай дахдин патав  физ  хьанач. Гьар садаз вичин буба, гъуьл, стха, хва аку­на кIанзавай эхир. На лу­гьуди, им къияматдин югъ тир. Инсанар инсанриз ухшар амачир. Фикирдиз гъиз тежедай хьтин гьарай-эвер арадал атанвай. Гьардаз вичин багъридиз эхиримжи са гаф лугьуз кIанзавай.

Дустагъдин зулумар

Тухвана дустагъар. Абурук кваз — Эмирбегов Гьабибни. Гьиниз? Садазни чизвачир. Хабар кьурлани, садавайни жаваб жагъизвачир. Курпашман яз, рикI чIулав яз, аяларни­ гуьгъуьна туна, Зоя кIвализ хтана. Гила нин па­тав фида, вуч ийида? Уьмуьрдин юлдаш чкадал аламай кьван гагьда дишегьлиди са ник, са квек ятIани умуд кутазмай. Силис тухуда, суд ийида, Гьабибак са тахсирни квачирди су­бутда ва ам ахъайда. Амма гъуьл яргъал чкайриз тухуни вири умудар кьатIна. РикIин уьтквемвални квахьна, зайиф беденни азардин къармахра гьатна. Дустагъда авур зулумри, гатунри  гила лап хабар гана. Ахтар­мишайла, малум хьайивал, са дуркIун ктIан­вай, жигерарни лап чIуру гьалда авай. Эхь, силис тухузвайбур инсандин суфатар  алай вагь­шияр тир. Идан гьакъиндай шагьид­валзавай анжах са делил. Гь.Эмирбеговахъ галаз дустагъда хьайи Г.Исаева гъиле гьатай­ парчадин са кIусунал ивидалди кхьенай: “Багъ­рияр, зун тахсиркар ийимир. Зи беденни­ абуру Набиеван, Ибрагьимован, Эмирбегован беденар хьиз кукIварда. Залай ахьтин зу­лумар эхиз алакьдач. За хиве кьада. Амма  квез чир хьухь, зун душман туш”. Дустагъдай­ вичин рухвайриз  рекье тур и пек абурал агакь­на. Къе ам Исаеван хва Гьажимегьамеда, багьа ядигар хьиз, вичин кIвале хуьзва.

Гуьгъуьнлай рушариз чир хьайивал, “халкь­дин душманрин” дело Ломоносован, Со­рокинан гуьзчивилик кваз силисчияр тир Ефреева, Ищенкоди, Конорева тухузвай. Ил­лаки Ищенко ва Конорев зулумар авуналди та­фаватлу жезвай. Ищенкоди гьатта вичин хсу­си жаза къундармишнавай. Адаз “стоянка” лугьузвай. И жаза чпин беденрал кьабу­лай­ сад-кьвед квачиз, амайбуру чпел илитI­завай вири тахсирар хиве кьазвай, чеб гьукуматдиз акси жуьреба-жуьре гьерекатрин членар я лагьана, силисчийри чпиз кIанивал ацIур­завай протоколрал къулар чIугвазвай. Исаеван ивидалди багърийриз кхьенвай цIарарини шагьидвалзавай: Эмирбегова вичик кутазвай тапан гьич са тахсирни хиве кьу­нач, ада вири эхна. Идан гьакъиндай мад са делил: Махачкъаладин дустагъханадай акъу­дайла, ада гзафбуруз ван жедайвал гьарайнай: “Шехьмир, зи кIанибур! РикI кIевиз яхъ. Куьн инанмиш хьухь хьи, чун вири на­мус­лу ин­санар я. Чун садрани халкьдиз душман хьайибур туш”. ЯтIани военный прокура­ту­ра­дин трибуналди авур суддин къарарда къейднавай: “Контрреволюционный буржуазиядинни миллетчивилин  организациядик ше­рик хьунай, гьукуматдиз акси гьерекатрик кьил­ кутунай халкьдин душман яз кар атIун…”

Архангельский областдин Котлас ше­гьер­дин патарив гвай дустагъханадиз акъатай Гьабиб Эмирбеговаз яшамиш жедалди гзаф вахт амачир. Лап къулайсуз, четин шар­тIари, акьалтI тийир зулумри чпин чIулав кар авунвай. Бедендихъ мад къуват амачир. Ко­ми АССР-дин МВД-дин УИД-дин архивдай хтай чарче кхьенвай: “1902-йисуз дидедиз хьайи Эмирбегов Гьабиб Ашурбегович, жигеррик чахутка акатна, 1940-йисан 27-декабр­диз кьена. Мейит Котлас шегьердин патав гвай сурара кучукнава”.

А йикъар Ася Гьабибовнади вилерал стIа­лар алаз рикIел хкизва.

— Куьчедай къвезвай кас чи кIвалин да­кIар­­дай аквазвайди тир. Дяведин йисар алат­навайтIани, чун инжиклу ийидай алчахар куьтягь хьанвачир. Диде  месе гьатнавай. Адаз операция авун лазим тир. Зани Розади юкьван школада кIелзавай. Куьчедай кIвал галай­ патахъ таниш тушир итим  къвез акунмазди, ди­­дедин зегьле фидай, адалай зурзунар алахьдай. Дидедиз вичин ваъ, чи уьмуьрди­хъай кичIезвай. Гьа и кар себеб яз ада вичин шиирар, маса чарар — цIарарни, шикиларни цIай яна канай. Югъ ганач алчахри дидедиз. Гьи­кьван ам Гьабиб законсузвилин къармахрай ахкъудиз алахънатIани, гьакьван НКВД-дин “къуллугъчийри” мукьвал-мукьвал чеб уях тир­­дакай, чун “душмандин гурцIулар” яз амайдакай хабар гуз хьана. Абур, вахт арадай физ къвез, кIвале къе­къведай, кIваляй чу­курда лу­гьуз, къурхуяр гудай, дидедин на­мусдик хкIа­дай гафар эзбердай.  Са нянихъ мад абур “мугь­­ман” хьана­­. Дидедиз, абур къве­дайла, да­­кIардай акуна. Ам гьасятда месикай хкечIна.

— Балаяр, абуруз лагь, чи диде амач, кьена кучукнава. За лагьайвал ая, — мадни тагькимарна, ам чардахдик фена.

Чнани дидеди лагьайвал авуна. Амма дидедин гьал хъсан тушир.Операция ийизвай столдилай  чи диде къарагъ хъувунач. Им 1948-йис тир.

Уьмуьр — имтигьан

 — Дидени рагьметдиз фейила, куь гьал гьикI хьана? — суал ганай за Ася Гьабибовнадиз.

— Етимрин, буба “халкьдин душман” я лу­гьузвай балайрин гьал  гьикI жедай кьван? Гьа са текьинин чара. Авайвал лагьайтIа, а йи­сар гьич рикIел хкиз кIанзавач.  Чун кIелун, кIва­лахун, комсомолдиз, партиядиз гьахьун па­тал фамилия дегишаруниз  мажбур хьана. Гьа­къикъатда, кIвачел акьалтун патал чна гзаф четинвилериз таб гана. Гьалтзавай  къулайсузвилерай викIегьдиз экъечIна. Искради гзаф кеспияр дегишарна. Эхиримжи йиса­ра ада ракьун рекьин больницада санитарка­виле кIвалахна. Адан кьуд хва Махачкъалада яшамиш жезва.

ГъвечIи чIавалай кIелунихъ цIигел тир Розадини за университет акьалтIарна. Роза — математик, зун филолог я. Кьулан ваха гзаф вахтунда автодорожный техникумда зегьмет чIугуна, хейлин йисара ада техникумдин пар­тийный организациядин секретарвилин везифаярни тамамарна. Адахъ кьве рушни кьве хва ава.

— 1951-йис тир. Заз комсомолдин райкомдай эверна. Фейила, зун итимар, дишегьлияр­ ацукьнавай кабинетдиз тухвана. Абурун чинар акурла, за гьасятда гьиссна, заз ибуру­кай­ хийир хкатдач. Абуру заз суалар гуз баш­ламишна. “Вун нин руш я, вун комсомолдиз ни ва  гьикI кьабулайди я? Вуна вун душмандин руш тирди вучиз чуьнуьхна?” Зай чпи  гуьзлемишзавай жавабар акъат тийиз акурла, садаз лап хъел атана.

— Адахъ галаз куьрелди рахун хъсан я. Вун комсомолдай акъудна, — лагьана ада, захъ элкъве­на. — Хурудал алай значокни алудур, билетни­ гъана столдал эхциг.

— Заз куьне гайи билет авайди туш.

— Вун комсомолка туш, вун душмандин руш я.

— Зи буба душман туш, халис коммунист я. Адал чан аламайтIа, квевай захъ галаз икI рахаз жедачир…

Итимдиз мадни хъел атана. Ада атана, зи хурудал алай значок ялна, булушкадин цIурк­­ни галаз ам алудна. Адан вагьшивал акур зун экъечIна, катна. Билет за абурув вах­канач.

Махачкъаладин 14-нумрадин школа лап хъсан къиметралди куьтягьай Ася Ахцегьиз Гевгьер эмедин патав хъфена. Адаз стхадин руш гьа ина гъуьлуьз гана, далудихъ арха галамачир етим кIвалин-къан иеси  ийиз кIанза­вай. Амма Асяди разивал ганач.

— За кIелун лазим я, — лагьанай ада. — Им бубадинни дидедин мурад тир. Гьикьван заз четин хьайитIани, за кIелда.

Асяди документар университетдиз вугузва. Кьуд экзамендикай пуд вадралди вахкуз­ва, кьуд лагьайдай, лап регьятдай — географиядай имтигьан кьабулзавайда пуд язава. Руш агъазвач. Ам тажуб хьана амукьзава. Би­летда авай ва преподавателрин вири суалризни тамам жавабар гун — къимет пуд эцигин? Мегер Асядивай ихьтин адалатсузвал эхиз жедайни! Ада вуч лагьанатIани, комиссиядин членри “душмандин” рушаз вилни яначир. Ина кIвалах туькIуьн тийидайди чир хьайи руш дуьз университетдин ректордин патав фена. Адани ачухдиз лагьанай: “Чавай вун кьабулиз жедач”.

— Вучиз? — гьарай акъатнай рушай.

— Ам ваз чизва. Гила хъвач, жува-жув гьелекмир, маса чкадик экечI. “Душмандин” руш.  Агь, шумуд сеферда и гафуни Асядин рикI тIар­най, вилерал стIалар, мичIивал гъанай!.. Уьмуьрдиз къачузвай камарин вилик пад янай.  Ам­­ма, вуч хьана­тIа­ни, ам рекьин юкьвалай эл­къвенач, гьалтай паруйрилай викIегьдаказ элячIна.

Университетдиз кьабул тавур руш Дербентдин хуьруьн майишатдин  техникумдик экечIна. Сифте йис вири предметрай вадар аваз куьтягьна. Гьа йисуз техникумдиз лап хъсан кIелзавайбур Москвадин Тимирязеван  тIварунихъ галай академиядиз ракъурун патал кьве направление гана. Абурукай сад Асядиз гунин къарар акъудна. Амма руш Москвадиз, академиядиз ваъ, университетдиз физва. Вич кьабул тавур чкадиз. Ихьтин кар  авун патал викIегьвални кIандай. И сеферда ада кьуд экзаменни вадралди вахкана ва мад ректордин патав фена.

— Гилани куьне зун кьабулдачни? — бягьс чIуг­вазвайда хьиз хабар кьунай руша.

— Гила кьабулда, — кIазни-такIанз акъатна ректордай. — Вун викIегь руш я, ви рекьел зун акъваздач, кIела.

Адани кIелна…

— Ася Гьабибовна, вун хсуси уьмуьрдилай рази яни? — суал ганай за.

— Хсуси уьмуьрдилай? Нарази я завай лу­гьуз жедач. Вучиз лагьайтIа, зи рикIиз кIани са вуч ятIани за адавай къачуна. Арабир ягъиз­-ягъизни. Буба халкьдин душман ту­шир­ди субутар хъувуна. 1956-йисуз ам реабилитация хъувунайтIани, и гьакъикъат винел акъудзавачир, чаз гьа душманрин веледриз хьиз килигзавай. Гьелбетда, — вири ваъ,  са бязибур…

— Сада лагьанай, — давамарзава Ася Гьабибовнади вичин суьгьбет, — уьмуьр женг я. Дугъриданни, зи уьмуьр женгиниз элкъвена. Са къулайвални, са къазанмишунни зи гъиле регьятдиз гьатнач. Уьмуьрдин гурарай ви­нел­ди хкаж хьун датIана имтигьандиз элкъвена.

Дугъриданни, уьмуьр женгиниз элкъвей дишегьли, аял чIавалай къанунсузвилер, адалатсузвилер акур инсан вич гьахьтин нагьакьан касдиз элкъвенач. Ада вичиз пешени баркаллуди хкяна, 30 йисалай виниз махачкъалавийрин аялриз (11-нумрадин юкьван школада) рикIин чим, ашкъи-гьевес, вичихъ авай кьван чирвилерни гана. Ам анжах мергьяматлу крарин иеси хьана.

Эхь, Ася Гьабибовнадин ва адан вахарин уьмуьр, кьисмет тIурфанрик акатнатIани, абуру экуьвилихъ, гьахълувилихъ, кьилел рагъ алай уьмуьрдихъ ялна, четинвилер алудна. Баркаллу бубадин михьи тIвар рикIе хвена, ам гужуналди, гьахъсузвилелди  кутур лекейрикай азадна.

Нариман  Ибрагьимов