2020-йисан II кварталдин нетижайрай, Дагъустанда зегьметдиз къабил жемятдин 17,4 % бейкарбур тир. Статистикадин делилралди, алай вахтунда ахьтин яшарин 210 агъзурдалай гзаф дагъустанвияр (16 йис хьанвайбурулай эгечIна) гъилиз мажиб къведай кIвалахдик квач. И рекъем, 2019-йисав гекъигайла, 4,4% ва гъилевай йисан I кварталдив гекъигайла, 3,5 % артух я. ИкI, зегьметдиз къабил 1,22 млн дагъустанвидикай 212 агъзур кас — бейкарбур. 2019-йисан делилралди, 179,3 агъзур кас авай. Дагъустандин карчийрин Союздин исполнительный директор, экономист Фадик Мугъулован фикирдалди, гъилевай йисан эхирдалди республикада бейкаррин умуми кьадар 400 агъзурдалай алатда…
Эхь, бейкарвал Дагъустанда гьамиша лап хци месэлайрикай сад тир. Коронавирусдин тIугъвалдин шартIара малум тир себебрикди ам мадни къизгъин хьанва. Месэла кьезиларун патал РД-дин гьукуматдин патай куьмек аватIани, кIвалахдик квачирбурун кьадар артух жезва. Месэладин гьакъиндай Ахцегь районда гьихьтин гьалар ава? — суьгьбетзава чна Ахцегь муниципалитетда агьалияр кIвалахдалди таъминардай центрадин (ЦЗН) регьбер Сейфе Гьуьсейновахъ галаз.
— Дугъриданни, месэла гьукуматдин лап вини дережада гьялна кIанзавай важиблуди я. Виликрай плановый экономикада вузарни cсузар акьалтIарзавай жегьил пешекарар кIвалахрал рекье твазвай. Хуьруьн чкада колхоз, совхоз хьтин общественный чIехи майишатар, хуьруьн майишатдин суьрсет кьабулдай пунктарни гьялдай цехар аваз (“Ахтынский”, “Заря”, “Луткунский” совхозра ичерикай шире хкуддай цехар, Ахцегьрин къеледа 100-лай артух фялейри кIвалахзавай Дербентдин “Электросигнал” заводдин, гьакIни Ленинграддин парталар цвадай “Рассвет” фабрикадин филиалар, КБО-дин гьар жуьре устIарханаяр кардик квай), инсанар кIвалахдал машгъул тир. Гила, базардин экономикадин шартIара, ахьтин крар амач…
2019-йисан эхирда чи идарада гъилиз мажиб къеведай кIвалахдик квачир 362 кас, яни районда экономикадин жигьетдай активный жемятдин 1,9 процент регистрация авунвай. 2020-йисан 1-октябрдин делилралди, районда 1607 кас бейкарар ава, гьакъикъатда лагьайтIа, сир туш, и рекъем са шумуд сеферда гзаф я. Чкадал чпин чирвал, къуват эцигдай мумкинвал авачиз, иллаки Ахцегьай, Лут-кунай, Хуьруьгай, Цуругъай, Калукай вишералди жегьил пешекарар (парабур чкадин пропискада аваз), чпин яшлу диде-бубаярни ялгъуз таз, бязибур хизанарни галаз патарихъ фенва. Нагагь чкадал хизан хуьз жери хьтин кIвалахар авайтIа, парабур хайи чкайра амукьдай.
Тайиндиз лагьайтIа, шаз кIвалах жагъуриз чи центрадиз 964 кас атана. ЦIи коронавирусдин къурхулувал себеб яз арадал атанвай шартIара чна кьетIен режимда кIвалахзава ва бейкарбур регистрация авунин карда вахтуналди цIийи къайдаяр ишлемишзава. Иллаки интернетдикай менфят къачуналди жемятдихъ галаз онлайн-режимда гъавурдик кутунин кIвалах активламишнава, кIвалахдик квачир агьалияр чи инспекторри электронный къайдада регистрация ийизва. Къенин йикъалди райондин ЦЗН-диз ихьтин жуьредин 2419 арза атана, регистрация авунва.
- Сейфе Гьемзебегович, районда шумуд касди бейкарвилин пособие къачузва? Адан кьадардикай ва ам къачунин шартIарикайни куьрелди лагьанайтIа кIанзавай…
— 2019-йисан эхирда чи центрадай анжах 312 касди бейкарвилин пособидин пул къачузвайтIа, алай вахтунда саки 1400 касди къачузва. Коронавирусдин тIугъвалдин ругуд вацран (апрель-сентябрь) вахтунда РФ-дин гьукуматдин махсус къарардалди бейкарвилин пособие 4500 манат хьанвай, 18 йисан яшдив агакь тавунвай гьар са аялдайни диде-бубадикай садаз вацра 3 агъзур манат алава пул гузвай. Гила 1-октябрдилай бейкарвилин пособие 1500 манат хьанва. Разивилелди лугьун, ам къачун патал инсанриз еке регьятвилер ганва ва мумкин тир коррупциядин вилик падни кьунва. Куьрелди, кIвалахдик квачир касдиз бейкарвилин пособие къачун патал, чи идарадиз атана, учирра акъвазиз, регистрация авунин чарасузвал авач. КIвалахдик квачир ва 16 йисалай та пенсиядив агакьдалди яшара авай агьалийривай, МФЦ-дай логин, пароль къачуна, интернетдин куьмекдалди кIвале электронный вичин кьилдин кабинетдай “Работа в России” (TRUDVSEM.RU) сайтдиз гьахьна, чаз резюме галай арза кхьиз жеда. ЦЗН-дин пешекарди арза савадлудаказ кхьенватIа регистрация ийида, я туштIа, себебар къалурна, отказда, я тахьайтIа, гъалатIар туькIуьр хъийиз туна, 11 йикъан муддатда цIийи арза кьабул хъийида. Гьелбетда, вахтуналди кIвалахдик квачир вирибуруз пособие пуд вацран вахтуналди ва гьа сад хьтин кьадарда гузвач. КIвалахдилай сокращенидик акатнавай, чпиз зегьметдин еке стаж-тежриба авай ва бязи кьетIен категорийрик акатзавай бейкарриз пособие гьатта 6 вацран муддатда 8 агъзур манатдив агакьна гузва.
- Шаз, цIи квевай шумуд кас кIвалахдин чкайралди таъминариз хьанва?
— Чкадин мумкинвилериз килигна, 2019-йисуз 897 кас ва гъилевай йисуз 300 кас 10-15 йикъан вахтуналди гьар жуьре карханайра (ИП, СПК, КФХ, ООО) машгъуларнава. Райондилай къеце дурумлу (постоянный) кIвалахар теклифна, разивал гайи сад-кьве дуьшуьшни ава. Кьилин ва пешекарвилин юкьван образование авай жегьилриз чпин пешекарвилерин хилерай кIвалах теклифдай мумкинвал авач. Асул гьисабдай районда зегьметдин гъилериз хуьруьн майишатдин хилера мал-хеб хуьз, сезондин вахтара магьсулдарвиле зегьмет чIугунин игьтияж жезва. Амма парабур, чкадал ихьтин кIвалахрикай кьил къакъудиз, Урусатдихъ алатзава. БатIуларизни жедач…
- Куь муьштерийриз кIвалахдал акъвазун патал, курсара кIел хъувуна, цIийи пеше къачудай мумкинвал авани?
— Эхь. Уьлкведин “Демография”, “ЧIехи несил” милли проектрин истемишунрив кьурвал, чна гъиле сенят авачир бейкарриз яшайишдин къуллугъдин гьар жуьре пешеяр къачун ва гъиле кIвалах авайбуруз чпин пешекарвилин дережа хкажун, гьакI алава сенят чирун патал гьар жуьре курсар теклифзава. ИкI, йисан вахтунда чна 20 -далай гзаф районэгьлияр чпин пешекарвилин дережа хкажун ва алава сенят къачун патал гьар жуьре курсариз рекье туна. Абурукай ирид касди — инсанриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай, вада — педагог-психологвилин, кьведа — карчивилин, муьжуьда — ашпазвилин, сада автомашинар ремонтдай слесарвилин пешейрай чпин чирвилер-тежриба хкаждай курсар хкяна.
- Маналу суьгьбетдай куьн сагърай, Сейфе Гьемзебегович!
Дашдемир Шерифалиев
