Аламатдин суал тушни? ГьикI жедайди я аялар авачир уьлкве? Аялар авачир хизанар квез я? Аялар авачирбурукай диде-бубаяр жедани? Къе аялар авачтIа, пака халкь (миллет) амукьдани?..
Ихьтин веревирдер зи рикIел гъайиди и йикъара (02.10.2020) ОТР каналдай “Отражение” лишандик кваз къалурай программа я. Россияда аялар хунин ва хуьнин месэлайрай тешкилай а программада тележурналистрилай гъейри хейлин экспертри, демографиядин месэлайрал машгъул алимри, психологри, кIвалин кайванийри, адетдин итимрини иштиракна.
Зенгералдини (телеэкрандилай къалурай) чи чIехи уьлкведин гзаф пипIерай инсанри чпин фикирар лагьана.
Зун куь тажубарна лагьайтIа, тележурналистри (программа туькIуьрайбуру) экрандилай къалурай, гъилевай йисуз Росстатди са шумуд регионда кьиле тухвай “Аялар кIанзавани?” суалдиз инсанри (тахминан 18-38 йисан яшарин) ганвай жавабри, рекъемри. Зун гъавурда акьурвал, алай аямда чи уьлкведа яшамиш жезвай, чпиз аялар хьун мумкин тир яшара авай агьалийрин (дишегьлийрин ва итимрин) саки са паюниз (46%) аялар хьун, хуьн кIанзавач.
Вучиз? И суалдиз ганвай жавабра сад лагьай себеб (64%) “аялар хуьдай пул тахьун” тирди къалурна.
Кьвед лагьай себеб жегьилриз чпиз чеб жагъун тавун, яни эвленмиш тахьун, хьайитIани, я и, я муькуь патаз аял кIан тахьун тирди раижна.
Пуд лагьай ва маса себебарни гзаф ава: жуьреба-жуьре азарар, кьиникьар, аялар чIурунар ва икI мадни.
Уьлкведин агьалийрин кьадар къвердавай тIимил жезвайдакай, абурукни жегьил яшарин инсанар тIимил тирдакай, яни демографиядин гьалар хъсан туширдакай чи обществодин вири мертебайра фадлай рахазва.
Государстводин дережада ихьтин гьаларай экъечIун патал хейлин серенжемарни кьабулзава.
“Дидевилин капитал” лугьудайди кардик кутун, аялар гзаф авай хизанриз жуьреба-жуьре кьезилвилер тайинарун, хизанар мягькемарун патал Конституциядикни цIийивилер кухтун гьа жергедай я.
Чун рахазвай передачада къейд авурвал, “дидевилин капиталди” гьаларик (2007-йисалай) са жуьредин дегишвал (хъсанвал) кутунатIани, месэла тамамвилелди гьялиз хьанвач, жезвач.
Дуьньядал элкъвенвай тIугъвал лугьудай завалди чи обществодин вири хилера, иллаки хизанар (аялар) хуьнин жигьетдай авай хейлин четинвилер дуьздал акъудна. Дугъриданни, 64% агьалийри чпихъ аялар хуьдай пул авач лугьуни вирибурук къалабулух, къурху кутун лазим я.
“Пул вучиз авач?” суал вич вичелай къвезва. ТIугъвалдин вахтунда миллионралди чи жегьилар (алай аямдин “работодателар” лугьудайбуру — карчийри, бизнесчийри ва масабуру) “заёмда” — кирида кьунвайбур, кIвалах амачиз, куьчеда турди виридаз чида. КIвалах жагъин тийизвайбурун кьадар мадни гзаф я. Яни чи инсанар темпелар, ажузар, ферсузар я лагьана ваъ. КIвалах алакьдай, гьунарлубур ятIани, кар жагъизвач.
“Пул гьикьван герек я?” суални эцигнавай. Ганвай жавабар, за кьатIайвал, инсанрин иштягьрилай аслу тир. Хизанда аял хуьн патал юкьван гьисабдалди вацра 58 агъзурдалай тIимил тушиз кIвализ къазанжи атун лазим я, къейдзавай жаваб гайи гзафбуру. Гъанвай рекъемар илимдин институтра кьунвай гьисабар туш. Адетдин инсанри ганвай жавабар я. Ихьтин къазанжи гьи хизандиз къвезва?
Росстатди ва маса къурулушри чи инсанар яшамиш хьунин агъа кIанин кьадарар, зегьметдай гузвай гьакъидин кьадарар (МРОТ) датIана гьисабзава. Инсанрин игьтияжрив гекъигайла, а гьисабунар гьич виле акьадайбур жезвач…
Зегьметдиз къабил яз, зегьмет чIугвадай чка (пул къведай чка) жагъин тийизвайбурун сиягьар гагь-гагь тIимил жезвайди хьиз къалурзавайтIани, гьакъикъат масад яз аквазва. Жуван хизанда (чун санал 14 кас яшамиш жезва) хъсанвилихъ тежезвай дегишвал виринра авачни? Зи хизанда зегьметдиз къабил вирибур кардик кватIани, аялриз герек тирвал яшайиш (кIвалер, къиметлу пек-партал, машинар, техникадин такьатар, махсус ва алава чирвилер къачун, спортдал машгъул хьун, ял ягъун, ва икI мадни) туькIуьриз жезвач. КIелун, медицинадин къуллугъар, яшайишдин вири шартIар пулдихъ хьанва. Чебни къвердавай багьа жезва, пул къуватдай аватзава.
Бес са пай, я туш вири кIвалахдик квачиз, ина-ана къекъвезвайбуру вучзаватIа?..
Зи несилдин жегьилрихъ (дяведин аялар) гьар са хизанда 4-далай тIимил тушиз веледар авай. Чи аялри, 1-2 чагъа хьайилани, чIехи зегьмет алайди гьиссзава. Вучиз икI жезва?
Дяведин аялрихъ девлетар гьакьван гзаф авайни? А четин йисара, са бубат пек-партал алукIиз, са жуьрединни пад-къерехдин харжияр тийиз (чIехи кIвалер, къелеяр эцигиз, сиягьатриз физ, къиметлу затIар къачуз ва икI мадни), яшамиш жез, чIехи хизанар кутуна, кIвачелни акьалдариз хьана.
Пулдихъ (гъвечIи мажибрихъни) къуват авай, государстводи еке къайгъу чIугвазвай.
Кинодизни концертриз, театрдиз фин ужуз тир. Гьар са коллективда чпин гьевескарарни авай.
Виридалайни вилик сифте герек шейэрив (фу, кьел, яд, нефт, электроэнергия) гъил агакьзавай. Чна чи пакадин югъ тарашунрин базардинди жеда лугьузвачир. Аялрин къайгъу, гьеле кьепIина амаз, хизанрилайни артух государстводи ийизвай. Иллаки аялар кIвачел акьалтна, чпи чеб хуьдай вахт агакьайла, садни куьчедал тазвачир.
КIелун пулсуз, яшамиш жедай чка пулсуз, медицина пулсуз, спортдин майданар пулсуз ва икI мадни къулайвилер вири жегьилрин ихтиярда авай.
Къе а крариз “коммунистрин махар”, “къундармаяр” лугьузва…
Къенин аямда “заемный” кIвалахзавайбурухъ са жуьрединни я страховка, я кIвалахдин договор, я жавабдарвал, я чеб хуьдай мумкинвал авач. Йикъан кIвалах — йикъан пул! Къе ава — пака авач! Бес гележег гьикI жеда? Бес начагъ хьайитIа, вучда? Яшлу хьайила, вучда? И суалриз чи обществода гьелелиг садани жавабар гузвач. Гузни жезвач.
Гьа тегьерда чи хуьрер жегьилрикай ичIи хьанва. Кар авач, са вуч ятIа гъиле кьурлани, адал кIукI къведалди, хизан кIаняй акъатзава. КIвални маса хгана, буржарай экъечIдай йикъал къвезва. Физва жегьилар кьил хуьз жедай са патахъ. Анрани я туькIуьзва крар, я туькIуьзвач. Хизанар арадал къвезвач. И кар и передачадин иштиракчийри гзаф мисалралди субутна. ГьикI хьи, къенин жегьилриз дуьньядин цивилизация, инсанрин бахтлувал маса тегьерда къалурзава. Вири каналрай. Интернетдай иллакини.
Аялар галай хизанар гьикI къалурзава? Я наркоманар, я алкоголикар, я акьалтIай вагьшияр хьиз, са куьникайни хабар авачирбур хьиз вилик гъизва. Им бес чахъ идеология, гележег авач лагьай гаф тушни?! Лап чIуру гьалари, сиясатди вичин кар аквазвачни?!.
ТIебиатдин чан алай са жуьре яз, чна чун давамарун лазим тушни? Амма чи шартIари, арадал атанвай психологияди, фагьум-фикирди, чун маса рекье твазва. Гьайванрилайни усалбурун жергеда…
“Са жинсерин эвленмишвилер” раижзавайбуру фадлай чеб гьайванрин дережадилайни усал, агъуз тирди субутзава. Абурулай чешне къачуз хьайитIа?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
