МефтI, акьул, кьил, ка­мал… Аку садра, манадин жигьетдай чеб чпиз гьикьван мукьва гафар  туштIа… МефтIер — кIва­лах­завайбур, акьул-деринди, кьил — ацIайди, камал дигмишди хьун герек я лугьуда. И вири лишанри инсандин акьулбалугъвилин дережаяр алцумзава, алемдин амай затIарин (чан алай ва алачир) арада инсандин винизвал, артуханвал къалурзава.

Ихьтин дережайрив инсан гьикI агакьзава? Гьихьтин шартIар, крар, девлетар, адетар­, хе­сетар, мярекатар — санлай руьгьдин ем герек я инсандиз? Ихьтин суалар зи вилик и мукьвара “Литературная газета”-дай (2020-йисан 29-нумра) кIелай “Где брать пищу для ума?” (“Акьулдиз ем гьинай къачуда?”)  ма­къа­ла кIелайла, мадни хцидаказ акъвазна. Макъаладин автор аялрин писатель Владимир Янов я. Ада къейднавайвал, аялриз акьул­лу, мергьяматлу  ктабар ва кинояр герек я. Амма чи обществода и месэладай ра­хаз, гьуьжетар кудиз, гзаф йисар ятIа­ни, гьич садрани чи аялринни жаванрин литература ва кино (аялар чеб къугъвазвай) гьихьтин гьалда ава­тIа, герек тирвал я раханвач, я къимет ганвач…­

Гьа и келимайри зун чина, Дагъустанда, кьилди къачуртIа, лезги чIалал аялар ва жаванар патал вуч, гьикI акъатзаватIа, вуч чи алай аямдин аялрив агакьзаватIа, веревирд авуниз мажбурна.

Вич вичелай суал къвезва: хъсан ктабни кино, театр галачиз аялринни жаванрин акьул­-камал, мефтIедин ацIайвал, руьгьдин хцивал, ахлакьдин михьивал, жанлувал арадал къведатIа? Чирвилерин, яни мефтIерин ем гьинай къачуз жеда?

Уьмуьр вич чирвилерин хазина тушни лу­гьун мумкин я. Уьмуьр — несилрин тежриба, ирс тирдал шак алач. Амма аялрин меф­тIе­ривай чи алай хьтин уьмуьрдин къаришмадай кьил акъудиз хьун мумкин ятIа? Аялрални жаванрал сифте нубатда чи телевиде­ниди, ахпани гьар садан  гъиле авай телефон­ри (смартфонри), гьакI куьчеда аквазвай крарини илитI тийизвай жуьредин фикирарни ниятар авани? Вуч герек я? Вуч хийирлу я? Гьихьтин чирвилери чи аялар вилик кутада? Ибур гьакIан пичIи суалар туш эхир, заз чиз.

Амма жавабар жагъизвач. Базардин шар­тIари ва алакъайри вири затIар пулдалди гьисабиз, алцумиз  вердишарзава. Амма акьул, камал, ахлакь, мефтIер я пулдихъ, я ба­гьа за­тIа­рихъ къачуз тежерди парабуру аннамишзавач. “Пул ава — вири ава!” лугьузва чIе­хи пай инсанри. Пул къазанмишдай ре­кьерни чи алай уьмуьрдин шартIари чирвал къачунин, кIелунин, хъсан крарилай, мергьяматлувилелай, дуствилелай чешне къачунин месэлайрихъ галаз алакъада твазвач. Сада-сад алдатмишна, сада муькуьди кIуд­на, рекьелай алудна, къакъудна, девлетлу жедайди хьиз къалурзава. Вирибурни Америкади чаз “багъишнавай” ивирар я.

Амма обществодиз, чи гележегдиз халисан патриотар, кардин устадар, илимдарар, яратмишдай руьгь квайбур кIанда лугьузва. Ихьтин ерияр гузвай чка мектеб, такьат — чешмени ктаб, кино, театр тушни мегер? Ибурал библиотека,  музей, карханаяр, майишатарни алава жезва.

Амма чи аялринни жаванрин гъилера гьи классикдин, я туш чи алай аямдин устад гьи шаирдинни писателдин вуч ктаб, гьикая, мах, повесть, шиир, басня аватIа? ГьатзаватIа абуруз а чешмеяр?..

Чаз чидай делилралди, чи обществодиз “перестройка”  лугьудайди къалум хьайи 90-йисарилай инихъ, тамам 30-40 йисуз лезги чIалал аялар патал акъуднавай са ктабни авач.  Государстводин ахьтин чапхана чи республикада гьа чIавуз тергнай.

Кьилдин ксари чпин пуларихъ сад-кьве затI акъуд тавунани туш. Чи гъилик шаирар тир Ар­бен Къардаша (“Пешапай”), Абдуселим Исмаилова (“ЧIехи кас”), Сажидина  (“НуькI-ха­ла”), Абдул Ашурагъаева (“Сифте камар”), гьикаятчи­ Селимбег Рамазанова (“Дагъларин аламатар”), Нурудин Насруллаева (“Женгчияр”) чпин харжийрихъ гьа и 30-40 йисан къене  акъу­дай затIар ква. Абурун вири тиражар санал кIва­тIайтIани, чи аялрин игьтияжрин 1%-ни таъминардач!

“Кард” журналда, “Лезги газетда”, гагь-гагь “Самур” журналдани аялар патал са вуч ятIани (куьлуь-куьлуь затIар) чапзава. Амма а журналар чи гьич са школадивни агакьзавач. Газет кхьизвайбурун кьадарни тупIаралди гьисабиз жеда. ИкI аялрин кIелунин игьтияжар таъминариз жеда жал?..

Гила чун винидихъ тIвар кьунвай макъаладал хквен.

Писателди чи чIехи уьлкведани аялар ва жаванар патал чапдай акъудзавай я литература, я абур патал эцигзавай киноярни амачирди къейдзава. Чи туьквенринни киоскрин кьацIарал аквазвайбур анжах са гьихьтин ятIа ивидихъ къаних вампиррикайни, кьадарсуз “бахтлу” бандитрикайни космосдай чилел атанвай вагьшийрикай ктабар я. Киноярни вири гьахьтинбур хьанва…

Аялри дуьньядин алакъайрин муракабвал, тIебиатда жезвай кьван дегишвилер, хизан­рин­ни маса тешкилатрин алакъаяр, уьмуьрдин гуьр­чегвални адалатлувал, инсандин къудратлувал гьикI, гьинай чирда? Чеб чпе­лай арадал къведай затIар туш эхир а чирвилер!

Неинки чи аялриз, гьакI, студентризни я Ватандин тарихдай, я  философиядай, я политэкономиядай, я литературадин ирсинай, я искусстводай гагь-гагь гьатта гьа дуьм-дуьз илимрайни гузвай чирвилер тахминанбур, ери-бине  авачирбур тирди чи гзаф сюжетрай къалурзава. КIелун, чирвал къачун ерли герек авачир крариз элкъуьрзава.

Куьне садра фикир це: вузда 4 йисуз (бакалавриатда — гьихьтин цIийи тIвар!) лап хъсан кIелайбурни, са кар-кеспидикни квачиз, куьчедал турла, магистратурадизни, анжах пул арада аваз, са тIимилбур (далуяр галайбур) кьабулайла, кIелунихъ вуч метлеб амукьда?!

Ихьтин гьалди са зак ваъ, гзафбурук, чун рахазвай макъаладин автордик хьиз, къурху кутазва. Им бес чи Ватандин хатасузвилиз, чи обществодин  гележегдиз зиян гузвай себеб тушни? И кар аквазвачни гележегдикай “фикирзавай” чIехи кьилериз? Гьихьтин къурулушар чи образованидихъ, илимдихъ, соци­­альный хилерихъ, “ихтиярар хуьзва” лугьузвайбурухъ ава!? Ибур вири коммерсантарни алверчияр, селемчиярни арачияр хьанвани?

Аялвални жаванвал квадарай, гъиляй- ви­ляй вегьей несилрихъ бахтлу, къулай гележег­ жеда жал?.. Ни вуч лугьуда? Ни гьикI фикирза­ва?

В.Маяковскийдин “Вуч хъсан я ва вуч пис?”, “Вуж жен?” хьтин ктабар хкIанзама­чни?..­­

Писатель В.Янова теклифзава: “Чи уьлкведа аялрин литературадизни кинодиз государстводин лап гужлу къаюмвал герек я. МасакIа чавай гиламаз гьеле са шумуд несил квахьнава, инлай кьулухъ мадни квахьда. Государство вични…”

Мадни теклиф: “Аялрин библиотекаяр ктабралди таъминарун государстводи гъиле кьан. МасакIа библиотекайрихъ ктабар къачудай са мумкинвални  авач”.

Кинояр лагьайтIа, гьич тахьайтIа, гьа чахъ авайбур кьванни (тарихдин, илимдин) школайра  пулсуздаказ къалурин. Ахьтин мумкинвал (залар, киноаппаратура) вири мектебрихъ ава.

Эхь, аялризни жаванриз дуьзгуьн акьул гу­­дай, абур мергьяматлу ва гьунарлу ийидай­ ктабарни кинояр герек я! Идал шак гъун — акьал­­тIай ягъалмишвал, авамвал къалурун я…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор