Ахьтин вахтар хьана хьи, са 50-60 йис идалай вилик, лап дагъларинни рагарин дагьарда чуьнуьх хьанвай хуьряй гьукумдин идарайриз, гьатта Москвадиз кхьей арзада-чарче авай делилар ахтармишиз, жавабдар инсанар къведай. Ахтармишдай, гьахъ-батIул тайинардай ва кIеви серенжемарни кьабулдай.

Законсузвилериз рехъ гайибур къуллугърилайни алуддай. Гьахъвал патал майдандиз экъечI­навай зегьметкешдин, агьалидин тереф хуьдай. ИкI тирвиляй государстводин, гьукумдин, къайдаяр хуьдай органра ва маса идарайра къуллугърал алай ксар законрал амал авуналди кIвалахиз алахъдай. Жезмай кьван къанунсузвилериз рехъ гудачир.

Амма къе чавай икI я лугьуз жедач. Гзаф вахтара, са гьихьтин ятIани месэла гьялиз тежез, кIеве акIанвай зегьметчи инсанар вучдатIа, нин патав фидатIа, нивай куьмек тIалабдатIа чин тийиз амукьзава. Властдин идарайриз кхьизвай арзайриз гьай лугьудай касни жезвач.

Кьиблепатан Дагъустандин газдин линияр тухванвай вири хуьрерин агьалияр арзайра гьатна. Абуру районрин, республикадин идарайризни газдин идарайри чпел илитIзавай артухан, къалп буржарикай, кIвалериз къвез, чпи са къуллугъни тийиз, тех­обслуживанидин пулар къачузвайдакай гьар йисуз арзаяр кхьена. Гьар вацра кайи газдай ганвай пуларин квитанциярни, счетчикрин гьисабарни гваз чпин гьахълу истемишунар тестикьариз кIанз, газдин идарайриз фена. Амма вири алахъунар гьаваянбур хьана. И ламатI татугайвал бязи чкайра гилани давам жезва.

“Дагэнергодин” карханайрилай нарази агьалиярни гзаф я. Сулейман-Стальский, Мегьарамдхуьруьн, Дербент ва гьакI маса районрин агьалийрини хуьрера мукьвал-мукьвал йи­къан­ ва йифен акатай вахтунда эквер хкадарзавайдакай шел-хвалзава. Гар авай, еке марфар къвазвай вахтара эквер хкудунин гъавурда агьалияр акьазва, амма адетдин йикъара сятералди, ара-бир суткайралди экверикай магьрум авун — идан гъавурда акьазвач. Гьикьван арзаяр авунатIани, и татугай гьалар давам жезва. Вучиз икI ийизвайди ятIа, гьадан гъавурда кьванни твазвач инсанар.

Школайрин муаллимрин рикIелай алат тавун герек я. Хуьрерин школайра кIвалахзавай муаллимриз коммунальный къуллугърай, газ, электроэнергия ишлемишунай кьезилвилер ганвай. Газ авачир, пичера кIарас, цIивин кузвай ксариз абур маса къачудай пул гузвай. ЦIуд йис идалай вилик адетдиз элкъвенвай и серенжем тахьай мисална. Муаллимар гъарикI хьана амукьна. ЦIивинар, кIа­расар къачудай мумкинвални амукьнач. РД-дин Халкьдин Собранидиз квазни кхьена. Амма хуьрерин аялриз чирвилер, тербия гузвай ксар гьукуматди тайинарнавай кьезилвилерикай саки магьрумна. Анжах эхиримжи са шумуд йисуз и месэла са жуьреда гьялнава.

Чкайрал социальный хилен везифаяр тамамарзавай идарайрин къуллугъчийрилайни гзаф арзаяр ийизва. РФ-дин Гьукуматди ва Дагъустандин Гьукуматдини кесиб, набут агьалийриз, гзаф аялар авай хизанриз, бейкарриз, сифте яз хсуси кар (бизнес) ачухиз кIанзавайбуруз жуьреба-жуьре рекьерай кьезилвилер, субсидияр, куьмекдин пулар гунин гьакъиндай законар акъуднава. Амма талукь идарайрин къуллугъчийри чпин патав къвезвай ксар, кIвалах туькIуьр тийиз, пака хъша, мадни флан справка хкваш лугьуз, инжиклу ийизва, варцаралди кесиб инсанрин крар туь­кIуьрзавач. Бязибуру герек чкайриз арза-ферзе ийизватIани, гзафбуру и кардикай кьил къакъудзава, вучиз лагьайтIа, кар туькIуьрдайдахъ, законар чIурзавай къуллугъчийриз кIеви серенжемар кьабулдайдахъ инанмишвал амач.

Инал ихьтин са кардал фикир желб ийиз кIанзава. Гьукумдин идарайра къуллугъдал тайинарнавай гьар са касдин буржи вичин къуллугъдин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъу­дун я. Мадни ачухдиз лагьайтIа, вичин хуьре, районда, шегьерда яшамиш жезвай жемятриз, агьалийриз рикIин сидкьидалди къуллугъ авун, абуруз чпин дердияр туькIуьриз, месэлаяр гьялиз куьмек авун. Гьайиф хьи, гьа и везифаяр абуру кьилиз акъудзавач. Вичин хуьруьнви, районэгьли арадал са затIни алачиз кIеве твазва, ам райондин кьилевайбурални, гьукумдални нарази жедай чкадал гъизва. ИкI жеч эхир.

Гьукуматди, алай вахтунин шар­тIар, экономикадин муракаб гьалар, бейкарвилин кьадар фикирда кьуна, яшайишдин четин шартIара гьатнавай инсанриз, хизанриз куьмекар гузва, и рекьериз миллиардралди пулар чара ийизва. Амма чкадал алай гъвечIи чиновник гьа и пулар кIеве авай жувандаз са энгелвални тавуна гана кIан­дай чкадал, жуьреба-жуьре кьуьруькар акъудиз, адав и пулар агакь тийидайвал ийиз алахъзава. Адаз гьукуматдин пулар вичин жибиндай гузвайди хьиз ава. Чкайрал гьа ихьтин гьакъикъат йисаралди давам жезвайдан гьакъиндай “Лезги газетдиз” къвезвай чарари шагьидвалзава. Ватанэгьлийри, чара атIайла, милли газетдиз кхьизва, белки, куьмек жен лагьана. Куьмекни гузва. Месэладай кьил акъудун патал журналистар талукь идарайриз физва, хсуси ахтармишунар ийизва, авторриз гьахълу жавабарни гузва.

Чи агьалийрик секинсузвал кутазвай месэлаяр садни кьвед туш. Абуруз чпин хуьрера алай аямдин школаярни, аялрин бахчаярни, асфальт тунвай куьчеярни, аваданламишнавай паркарни, кIвалахдай чкаярни ва маса галайвилерни хьана кIанзава. Идан гьакъиндай РД-дин экономикадин ва территорияр вилик тухунин министерстводиз алай йисан кьве кварталда атанвай чарари (76) шагьидвалзава. Абуру къарагъарнавай, гьялун истемишзавай месэлаяр жуьреба-жуьребур я. 24 чарче хуьрера школаяр, аялрин бахчаяр, спортзалар эцигун,  14 чар­че МФЦ-дин идарайра агьалийрин дердийрив къайгъударвилелди эге­чIун, 8 чарче хуьрер аваданламишун, куьчеяр, рекьер къайдадиз гъун, 11 чарче медицинадин, культурадин дараматар ремонт авун истемишзава. Чеб хъвадай хъсан еридин ва дигидай­ ятаралди, хуьруьн майишатда зегьмет чIугвазвайбур бес кьадарда чилералди, субсидайралди таъминарунин, недай-хъвадай шейэрин къиметар хкаж тавунин, чкадин медицинадин идарайра бес кьадарда дарманар тахьунин гьакъиндайни кхьенва. Министерстводи РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядиз ганвай малуматдай аквазвайвал, атанвай чарарикай 50 чарче къарагъарнавай месэлаяр гьялнава. Алатай йисуз министерстводиз 731 чар атана. Абурукай 570 чарчиз талукь къарарар акъудна.

Агьалийри чеб нарази тир месэлайрикай, чпин истемишунрикай саки вири министерствойриз кхьизва. ИкI, республикадин силисдин комитетдиз зур йисуз 4314 чар атана. 496 чар республикадин прокуратурадиз, 922 маса ведомствойриз ракъурна. РД-дин информатизациядин, алакъадин ва массовый коммуникацийрин министерстводиз алай йисан 2 кварталда 24 чар атана ва 20 чарчиз талукь яз месэлаяр гьялна.

Республикадин МВД-дин идарайризни арза ийизвайбур гзаф я. Вучиз лагьайтIа, къайдаяр хуьзвай органрин бязи къуллугъчийри чпи законрал амалзавач, агьалийрив къанунсузвилелди эгечIзава. Анализ авурла, малум хьайивал, пара чарара дознание ийизвай подразделенийри гзаф законсузвилериз рехъ гузвайдакай, ахтармишунар дуьздаказ тухун тийизвайдакай, гзаф вахтара жуьреба-жуьре багьнайралди месэладиз, чарчиз килигун яргъал вегьезвайдакай, алазни алачиз инсанар инжиклу ийизвайдакай кхьизва.

Гьукуматди агьалийрин игьтияжар таъминарун, абурун дердийрихъ яб акалун, абур кьилиз акъудун патал гьукумдин органрин къуллугъчийрин хиве еке жавабдарвал тунва. Арзайриз, чарариз килигдай вахтар тайинарнава. ИкI, арзачидин ва я вичин тIала­бун, наразивал, теклиф кхьенвай касдин чар пуд йикъан къене регистрация авун лазим я. Интернетдай ра­къурнавай чар яз хьайитIа, эгер касдиз электронный почта аватIа, гъиле-гъилди чар агакьнавайдан гьакъиндай хабар гузвайди я. Гьар са чарчин гьакъиндай талукь идаради, ведомстводи са вацран вахтунда жаваб гун лазим я. Чар талукь маса ведомстводиз рекье тунваз хьайитIа, идан гьакъиндайни малумарун герек я.

Республикадин инсанрин ихтиярар хуьзвай векилханадин къуллугъчиди къейд авурвал, жаваб тагана, килиг тавуна амукьзавай чарарай, арзайрай тахсир гьа авторрин хиве гьатзава. Бязибуру чпин чарара тайин тир месэладикай ачухдиз, гъавурда акьадайвал, чпин фикирар, наразивилер  делилламишна кхьизвач. Бязи чарар тIвар, фамилия, яшамиш жезвай чка алачирбур жезва. Гьавиляй, гьи идарадиз кхьиз хьайитIани, анай дуьзгуьн жаваб гана кIанзаватIа, винидихъ къейд авунвай месэлаяр фикирда кьуна кIанда.

Хийир  Эмиров