Вергер

Беденда  герек амачир артухан шейэр вичел чIугвада, кIеви дакIунар элекьарда, аял галай дишегьлийриз нек атун артухарда, гьекь акъудда, хур, жигерар, хук михьда, чIулав лекьина ва цуьлезда кIев хьанвай чкаяр ачухарда. Вергерин тум, ргунвай пешерин гьалима мухан цихъ галаз санал хурун азарар (астма) авайла ва хур  герек авачир шейэрикай михьун патал хъвада. Буьвелрал, тваррал вергерин таза  пешер ва я абур тIушунна эцигда. Нефес кьазвайла (астма), уьгьуьяр квайла, нефесдин рекьерин, цуьлездин азарар авайла, къвала, дуркIунра, цуьлезда тIалар гьатайла, вергерин  тум, са тIимил сирке ва вирт алава хъувуна, къенепатаз  ишлемишайтIа, тIалар яваш жеда. Бияндин дувулдинни вергерин тумунин гьалима ва я абур ргур яд цварадин кисе чиркерикайни ана алкIанвай кьелечI  къат михьун патал хъсан я лугьуда. Кьурурна, куьлуь авунвай вергни адан тум хъжен тийизвай хирерални дакIунвай чкайрал кIвахда. Вергерикай дуркIунризни ратариз зиян ава лугьуда.

РикIел хуьх: вергерин тум къенепатаз ишлемишиз хьайитIа, 5-6 граммдилай артух герек туш. Идалай гзаф тIуьртIа, хъвайитIа, уьмуьр хаталувилик акатдайвал зегьерламиш хьун мумкин я. Ихьтин дуьшуьш хьайи­тIа, къайи ийидай хъвадай затIар, емишрин миже ва гьакIни чIун галай хьтин гъер квай басмишдай затIар ишлемишда.

Крахмал

Ам къуьлуькай гьазурдай затI я. Виридалайни хъсан крахмал цIийиз гьазурнавай, михьи, лацу, мурс акъат тавунвайди, чIулав тахьанвайди яз гьисабзава. Крахмалдин, шекердин ва бадамдин (миндаль) гъеридин гьалимади туьтуьхдай иви атун, гьакIни уьгьуь­яр акъвазарда, верем  (чахотка) квайдаз куьмекда. Крахмал це дикъетлудаказ ргада (яд адалай 3-4 сеферда залан я).

ЧIуру терефар: тIимил кфетлу я, тIуьрди цIурурун четинарда. ИкI тахьун патал ширинлухар, петрушка, михекар ишлемишда. Крахмал къенепатаз 3-15 граммдилай гзаф хъсан туш лугьуда.

Вечрен як

Вечрен, кIекрен хъсандиз ргунвай якIук кфетлу затIар гзаф ква. И як маса къушариндалай зериф я. Хъсан иви арадал гъида, мефтIедиз хъсан таъсир ийида. Эгер бегьемвилелди ргунвачтIа, адак ихьтин ерияр жезвач. Хъсандиз ргур кIекрен якIун шурва зайифбуруз, начагъ хьана, сагъ хъжезвайбуруз иллаки хийирлу я. Ихьтин фикирни ава: гъвечIи жуьжейрин якIу хук, руфун тIимил  зайифарда, еке хьанвай вечрен якIу кIеви ийида, мягькемарда.

Сагъ хъжезвайбуруз жуьже кIекерин як хъсан я лугьуда, ферейрин, жегьил верчерин якIу яхунвал квадарда,  чинин ранг, сес хъсанарда, мефтIедив герек затIар агакьарда, калин таза чIемеда ргурди кьуру уьгьуьяр квайла, тIуьн меслят къалурзава. Эгер гьафтедин  къене жегьил вечрен якIун шурва (бульон) ишлемишайтIа ва адахъ галаз лацу фан кIус тIуьртIа, чина хъипи ранг аваз хьун алудда, квадарда. Къавурмишай як яргъалди цIрада, ада бедендиз ацIайвал гуда (поправка).  Вечрен ягълу (жир)  беденда кIеви чкаяр арадал атайла, абур хъуьтуьларун патал  ишлемишда. РикIи рикI недай сефилвилин хесет (азар) (меланхолия) авай вахтара, кьилел хирер, кьурай  рувар (струпья) алайла, кьилин хамунивай вечрен цIурурнавай чIем (жир) гуьцIда.

Лаврпеш

ДакIур чкаяр элекьарда, гуьгьуьлар хъсанарда, зегьерламиш хьайитIа, адан эсер зайифарда ва икI мад. Са шумуд  пеш вегьена, ргур ци, лаврдин пешер квай жими  хуьрекри цварадин киседин уьзуьрар авайла куьмекда;  и шейэр виртIедихъ галаз ишлемишун мекьи хьайила жедай уьзуьрар сагъариз, гьакIни — кпулар квайла, жалгъайра, юкьва тIал авайла, нервияр  къайдадикай хкатайла, хъсан я.

Куш (лён)

Кушдин парчадин парталди чимивал, гьекь акъатун тIимиларда. Адан тум, тварар яргъивал квай, цIалцIам мичIи хъипибур, бязи сортаринбур ярувал квайбур, чIулавбур, гьакI лацу рангунинбурни жеда.

Кушдин тварри беден михьда, хъуьтуьларда. Вилер яру хьайила, кушдин тумунин гьалимадин стIалар вегьини, вилеривай гуьцIуни куьмекда. Кушдин тварри хур хъсандиз михьда, чIулав лекьина ва къенепатан  маса органра авай дакIунар элекьарда. Акъу­гъарнавай тварри хуралай иви атун акъвазар­да, уьгьуьяр квайла, куьмекда. Тварар вир­тIе­дихъ галаз санал тIуьн дакIунвай цуьлездиз дарман я. Кьилел кIеви тIурар, хирер алайла, анрал кушдин тварар квай пек эцигда. Акъугъарнавай тварар, куьлуь авуна, порошок хьиз, хирериз вегьеда, нетижада тIал ва кун секинарда.

ЧIуру тереф ам я хьи, кушдин тварри вилериз акун рагъул хьайиди хьиз ийида. ИкI тахьун патал кIешнишар неда. Кушдин тварар гзаф тIуьна виже къведач.

Тамун кIерец (фундугъ)

Тарцин вири паярихъ (пешерни кваз) мягькемардай, алкIидай, ртIидай, кьур акъуддай (иллаки-хъирейрихъни хвехверин чкалрихъ) къуват ава. Ратар мягькемарда, мефтI артухарда. Хвехверни вирт ва я пасукI-шекер кваз уьгьуьяр хкудун, хур михьун патал ишлемишда. Акъугъарнавай хвехверни са тIимил чIулав истивут санал хурузни жигерриз хийирлу я. Анисдихъ галаз санал ишлемишайла, рикIи фад-фад кIвалахдайла, яхун тирла, къайи агъуйри зегьерламишайла, акьребди (скорпион) кIасайла, куьмек гуда. Хвехвер гзаф тIуьн руфуниз зарар я: ял акатда, сивихъ хкведа. Ихьтин дуьшуьшра михьи вирт ва я шекер квай ци куьмекда.

Хвехверикай хкуднавай ягълу, уьгьуьяр квайла, хура, чIулав лекьина тIалар авайла, хъсан я лугьуда. И ягълу акьребди, бевре (фаланга) кIасай чкайривайни гуьцIда. Ам (ягълу) хуквадиз зиян я.

Лимон

И емишдин ватан Индия я.

Лимонди элекьарда, михьда, чимивиляй кьил тIа хьайила, ички гзаф хъванвайла, туьтуьхда дакIунар авайла, рикIи фад-фад кIва­лахдайла, сивихъ хкведайла, иви чIуруз­вай­ла куьмекда (лимондик витамин Р ква).

Лимон нервийриз, гьакIни уьгьуь квайбуруз зиян я. ИчIи рикIелай гзаф ишлемишуни ратар зайифарда. ИкI тахьун патал шекердихъ, виртIедихъ галаз санал ишлемишда. Чимивиликди кьил тIазвайла, лимон кьве пад авуна, чимна, пелевайни цIвелеривай гуьцI­да.

Лимондин мижеди чин михьи ийида, анилай тварар алудда. И емишдихъ зегьерриз аксивалдай, иллаки гьашаратри (пепе, чIут, тIветI — ветI, цIицI ва мсб.) кIасайла, аксивалдай ери ава. Туьтера лимондин михьи миже (ва я чими циз яна) экъуьрайтIа, уьгьуь ягъун­ зайиф жеда. Лимондин миже, са истиканда авай чими циз яна хъвайитIа, ифин алатда. Япар тIазвайла, лимондин мижедин 2-3 стIал вегьин меслятзава. Саралух сагъарун патал кьве лимондикайни кьве кьил серкикай хкудай миже йикъа пудра чайдин са тIуруна авайди гьар фу-хуьрек тIуьр кьве сятдилай хъвада. Лимондикай авай хийир, ам ишлемишунин рекьер лап гзаф я.

ЧичIек

Лап хъсан сорт миже квай лацу екебур я лугьуда. КIев хьанвай чкаяр, иштягь ачухарда. Хуьрекрик кваз тIуьни, чичIекдихъай ни чIугуни тIегъуьнрин вахтунда чIуру гьавадин, гьакI пис цин таъсир квадарда. Гьавиляй, сиягьатриз фейила, чка, гьава дегиш хьайи дуьшуьшра фахъ галаз чичIек тIуьна кIанда лугьуда.

Дарман яз, сагъариз, чичIек тазади, ргурди ва къавурмишнавайди ишлемишда. Ада иви михьда, беден мягькемарда, ивида шекердин кьадар тIимиларда. ЧичIек хъсан антибиотик я. Ам хамунал алай хирерал, кайи, кIвачин къапари тIушунай чкайрал эцигда, кьуру уьгьуьяр квайла, хурувай гуьцIда ва икI мад.

ЧичIек хъсандаказ ргур шурпади, бузбашди беден хъуьтуьларда, цуру хъапI атун квадарда. Лапагдин тумунин пидихъ галаз ргунвай чичIекди хур, жигерар михьда. Сиркеда ргур ва я тур чичIек, саралух квайла, цуьлездин азарар авайла, гьакIни иштягь ачухарун, тIуьрди  цIурурун патал хийирлу я. АтIанвай чичIекдикай ни акалуни мефтIеда кIеви чкаяр ачухарда, пар-бугъ чукIурда. Акьрабди кIасайла, тIуьнихъ галаз са тIимил таза чи­чIек­дин миже ишлемишайтIа, куьмекда. КIаснавай чкадал регъвей, куьлуь авунвай чичIекни эцигайтIа, жеда. Таза чичIекдин миже ивиди хамунихъ гьерекатун, чинин ранг хъсанарун патал иш­лемишда. Вири сортарилай лацу чичIек­дин таъсир, ери хъсан я.

ИцIи чичIек туьнт инсанриз зиян я лугьуда, гзаф ишлемишун хьайитIа, рикIел аламукьунин бажарагъ (память) зайиф ва кьил тIа жеда. Хъсандиз ргуртIа, и чIуру лишанар кумукьзавач. ЧIуру ерияр квадарун патал чичIекар кьел квай къайи це хъсандиз чуьхуьда, сиркедихъ галаз неда. Сивихъай чи­чIекдин ни татун патал кIерецдин хвехуьнин арада жедай кьелечI шей акъугъарна жакьвада.

Калин чIем

Адахъ элекьардай, кIев хьанвай чкаяр ачухардай лишанар ава. Зегьердиз аксивалда, гьавиляй зегьерлу гьайванри, гьашаратри кIасай чкайривай цIрай чIем гуьцIда. Гъери ишлемишуни хам хъуьтуьларда, чин михьда, мефтIедайни хурай зарарлу амукьаяр акъудда, бедендиз ацIайвал гуда, туьтерай ва неррай кьур акъатун алудда. Кьуру уьгьуь, саралух квайла, цуьлездин уьзуьрар, чIулав лекьина ва маса органра къванер авайла, хийирлу я. Яргъалди хкат тийиз, кьуру уьгьуь язавайла, ичIи рикIелай гъери гъвечIи-гъвечIи хупIар ийиз хъвада, сифте а чIемедик са тIимил  пасукI какадарда.

Къенепатан органрин, лимфайрин уьзуьрар авайбуруз чIем теклифдач, зайиф руфун ада бушарда. И нукьсан туьнт инсанривай — цуру, къайи тIебятдинбурувай туьнтвал квай (острый) продуктар ишлемишуналди туькIуьр хъийиз жеда. ЧIем сагъаруниз, дарман яз са сеферда ишлемишунин кьадар тахминан 50 грамм я. Яргъалди таз хьайитIа, чIур тахьун патал чIемедик кьел какадарда.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов