Йисар къвез, физва. Девирар, асирар алатзава. Алемда еке дегишвилер арадал къвезва. Инсанрин кьадар артух жезва. Абуру гьар са камуна цIийи технологияр, тадаракар ишлемишзава. Санлай къачурла вири дуьнья виликди физва. Амма сур йисарилай инсанрик квай чIуру хесетар хкатзавач. Государствойрин, пачагьлугърин, халифатрин кьилера авайбур, гьа виликдай хьиз, маса уьлквейрин, халкьарин чилер кьаз, къакъудиз, абурун девлетрин иесивал ийиз алахъзава.

Эгер къенин девирдал къведалди и мусибатдин ва алчах крар абуру дявейрик цIай кутуналди кьилиз акъудза­вай­тIа, гила дуьньядин агъавал ийиз кIанзавайбуру маса рекьер жагъурнава. Военный машинар, техника, кьушунар кардик кутун тавуна, фендигарвилелди, ягьсузвилелди, арада пулар, къуллугъар аваз, чапхунчивилин, чпин вил алукьнавай уьлквеяр муьтIуьгъа­рунин планар кьилиз акъудзава. Чкадин халкьар сад-садаз къарши акъвазарна, чпив чеб къирмишиз туна, гъалибвилер къазанмишзава.

И кар чаз РагъакIидай патан уьлквейри ва США-ди Украина гьикI метIе­рал акъвазарнатIа, государство бар­батIнатIа, стха-стхадиз гьикI душма­нар­натIа акуна. Гьа ихьтин жуьреда абуруз и мукьвара Белоруссияни чпин гъилик ийиз кIанзавай, амма гьелелиг ягьсуз политикрин мурадар кьилиз акъатнавач. Белоруссиядин президент Лукашенкоди абуруз ахьтин мумкинвал гузвач, гьикI хьи, адан рикIелай Гитлеран фашистрикай хайи уьлкве азад авун, душман барбатI авун патал гьикьван чанар телеф хьанатIа, хуьрер, шегьерар, карханаяр харапIай­риз элкъвенатIа алатнавач. РагъакIи­дай патан са бязи уьлквеяр, Белоруссия пайи-паярна, чпин государствойрин сергьятар гегьеншардай фикирдал ала. Абуруз Дуьньядин кьвед лагьай дяведилай гуьгъуьнин Европадин картадик дегишвилер кухтаз кIанзава. Европада хьайи дегишвилер гьакI арадал атайди туш. Абур патал Советрин Союздик акатзавай вири республикайрин, автономийрин, гьа гьисабдай яз Белоруссиядин халкьари, чпин чанарни гьайиф татана, женгер чIугурди, гъалибвилер къазанмишайди я.

Лугьун лазим я хьи, дяведилай гуьгъуънин вири йисара Советрин Союзди къазанмишай Гъалибвал залан аквазвай, Яру Армиядин агал­кьу­нар маса уьлквейрин къушунрин тIвару­нихъ язавай политикарни, тарихчиярни, руководителарни майдандиз акъатзава. Абурун гафарай, Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутурдини Гитлер, Германия туш, Советрин Союз, Сталин я. Идан гьакъиндай Советрин Союзди гуя  Германиядал вегьейди я, Гъалибвилин сувар Лондонда тухвана кIанзавайди я лугьудай Польшадин политикдин гафари шагьидвалзава. Гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай фикирар чукIурзавай, къундармаяр гьакъикъат хьиз къалурзавай тарихчияр, политикар мад ава. Гьавиляй чаз къе Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дявеяр гьикI ва ни башламишайди ятIа рикIел хкун хъсан аквазва.

Тарихдин делилри, вакъиайри шагьидвалзавайвал, Советрин гьукуматдиз Гитлеран гъиле гьатнавай Германияди дяведик цIай кутун патал гьихьтин гьерекатар ийизватIа аквазвай ва чи дипломатри дяведин вилик пад кьун патал еке алахъунар ийизвай. Гьа са вахтунда дуьньядин хатасузвал таъминарунин мураддалди и жуьредин алахъунрал ислягьвилихъ ялзавай маса уьлквеярни желбзавай. Гьайиф хьи, и важиблу кардиз Европадин са бязи уьлквеяр ачухдиз акси экъечIнай.

1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяведиз талукь документрин сан пара я.  Абурукай сада И.Сталинан ва Ф.Рузвельтан гафар гъанва. 1939-йисан 10-мартдиз кьиле фейи Коммунистрин партиядин XVIII съезддал Советрин Союздин регьберди лагьана: “Германиядин ва Италиядин военно-политический блокди, антикоминтерновский пактдик далдаламиш хьана, Европада ва Азияда малумар тавунвай дяве тухузва ва ада Советрин Союздизни акси кIва­лах тешкилзава. Гьатта сифте нубатда Англиядин, Франциядин ва США-дин итижризни акси гьерекатар. Дуьньядик цIай кутаз кIанзавайбурун вилик пад кьун тавуртIа, нетижаяр гьич хъсанбур жедач”.

КIелзавайбур гъавурда акьун­ патал къейд ийиз кIанзава хьи, 1936-йисан 25-октябрдиз Герма­ниядини Италияди “Ось Берлин-Рим” тIвар алаз военно-политический блок тешкилна. Са вацралай Берлинда дуьньядин агъавал ийидай мурадар авай Германияди ва Японияди Коммунистический Интернационалдихъ галаз женг чIугвадай къаст аваз азадвал, аслу ту­ширвал кIанзавай халкьарин итижар тахьай мисал авун патал антикоминтерновский пакт арадал гъана. 1937-йисан ноябрдиз адак Италияни экечI хъувуна ва военно-политический союз тешкилна. АкьалтIай чIуру кар ам тир хьи, чIуру къастар ри­кIе авай и уьлквейриз Англияди, Францияди, США-ди куьмекарни гана. Абурун мурадни дявекаррин и союз Советрин Союздал дяве гваз ракъурун тир.

Гьа вахтунда США-дин президент Ф. Рузвельта лагьанай: “Эхиримжи цIуд йисуз Японияди Азияда тухузвай тактика Гитлерани Муссолиниди Европадани Африкада тухузвайдаз ухшамиш я. Алай вахтунда им кьуру гекъигун ваъ, политикадин зурба сиясат я. Германияди, Италияди, Японияди акьван мукьуфдивди амадагвал ийизва хьи, абуру вири континентар ва дуьнья­дин океанар женгерин лап чIехи са майдандай кьазва”.

Японияди, дяве малумар тавуна, 1931-йисуз Маньчжурия, 1935-йисуз Италияди Абиссиния, 1938-йисуз Гитлера Австрия, 1939-йисуз Чехословакия, Польша кьуна. 1940-йисуз Гитлеран кьушунар Норвегиядиз, Даниядиз, Голландиядиз, Бельгиядиз, Люксембургдиз гьахьна. Гьа и йисуз Италияди Франциядал ва са тIимил геж хьиз Грециядал вегьена. 1941-йисуз Гитлеран кьушунар Советрин Союздин мулкариз гьахьна. Японияди  Малайский островрал, Таиланддал гьужумна.

Ислягьвилин, азадвилин душманри чпин чинал алай хъуркъар михьиз алудна. Антикоминтерновский пактдин далдадик кваз Советрин Союздиз акси яз тухвай чинебан дяве азадвал кIани вири халкьариз акси дяведиз элкъвена. Гьайиф хьи, Европадин уьлквейри, иллаки Англияди ва Францияди Советрин Союздин гьукуматди, вири сад хьана, хатасузвал хуьн патал экъечIунин теклифдин тереф техвена, чапхунчидин акьал­тIай чIуру гьерекатриз рехъ ачухна. Гьавиляй фа­шистрин Германиядин гьужумдин аксина Советрин государство текдиз амукьна. Адазни маса чара амукьнач, 1939-йисан 23-августдиз Германиядихъ галаз сада-садал тевгьинин гьакъиндай икьрардал къулар чIугуна.

Ирид югъни алатнач, 1939-йисан 1-сентябрдиз немсерин кьушунар Поль­шадин мулкариз гьахьна ва Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутуна. 1939-йисан 17-сентябрдиз Польшадин гьукумат уьлкведай катна, советрин кьушунар виликди къвезвай фашистрин къаншардиз фена. Абуру РагъакIи­дай патан Украина ва Белоруссия чпин къаюмвилик кутуна. Гитлеран кьушунарни акъвазна, амма ислягь девир яргъалди фенач.

Германиядин чапхунчивилин фикирар уьмуьрдиз кечирмишунин карда адан генеральный штабди еке кIвалах тухвана. Военный руководителарни ви­ри Гитлеран амадагар тир. 1940-йисан 31-июлдиз фюрера генералитетдиз вичихъ Советрин Союздиз акси дя­ве башламишдай фикир авайдакай малумарна. Гьа и юкъуз Гальдера дяведиз талукь сифтегьан делиларни кхьена: “1941-йисан майдин вацра дяведив эгечIда. Вад вацран муьгьлетда куьтягьда. ЦIинин йисуз башла­миш­­най­тIа, мадни хъсан жедай, амма цIи и кар алакьдач, гьикI лагьайтIа, са сеферда гьужум авуна, месэла гьялна кIан­да. Макьсад сад я — Россия­дин уьмуьрдин, диривилин, сагълам вири къу­ватар терг авун”. Гьа са вахтунда­ Гальдера вичин дневникра са шумудра къейднава: “Дяведикай кьил баштан­ авун патал Россияди вири крар ийи­да. Урусри садрани дяведик кьил кута­дач”.­

Эхь, Иосиф Сталин, Советрин Союздин гьукумат ислягьвал хуьн, дяведин вилик пад кьун патал гзаф алахъна. Гилан бязи политикри, тарихчийри, демократри гьа им Сталинан тахсир язни гьисабзава. Вири Европа магълубнавай, адан уьлквейрин девлетар, такьатар, армияр гъилевай Гитлерахъ галаз 1940-йисара дяведин майдандиз экъечIун Советрин уьлкве патал гьихьтин зияндиз элкъведатIа, Сталиназ хъсандиз чизвай. Гитлера хабарсуз Со­ветрин Союздал вегьена ва Ватандин ЧIехи дяведиз элкъвей и мусибатдин вакъиади гьикьван инсанар телеф­натIа, шегьерар, хуьрер бар­батIнатIа, гьикьван аялар етимриз эл­къуьрнатIа, вири дуьньядиз акуна. Гьавиляй чи уьлкведин инсанрин кар алай кьин, дуьа сад я: дуьнья ислягь хьуй, чи ве­ледриз дяве такурай!

Гитлеран Германиядал гъалибвал къазанмишнавайтIани, РагъэкъечIдай пата Китайдин ва Азиядин маса уьлквейрин чилерал агъавалзавай Япония амай. 1945-йисан августдин вацра Яру Армияди чилелай, гьавадай ва целай Япониядин Квантунский армиядиз ягъу­нар кьуна. Нетижада Китайдин Кеферпад, Кеферпатан Корея, Кьиблепатан Сахалин, Курилдин островар азадна. 1945-йисан 2-сентябрдиз Японияди вич магълуб хьайидан гьакъиндай актунал къул чIугуна. Им Дуьньядин кьвед лагьай дяве эхирдал атана лагьай чIални тир.

Гьайиф хьи, тарихдин вакъиайрикай бязибуру тарс хкудзавач. ЦIийиз майдандиз эхкъечIнавай дявекарриз, фашистриз, абурун тереф хуьзвай США-диз, Европадин са бязи уьлквейриз мад Россия дяведин майдандиз чIугваз кIанзава. Им кьиле фидай кар туш. Россияди ахьтин дявекаррин кьил кьадач, я абуруз муьтIуьгъвални къалурдач. ГьикI лагьайтIа, Россиядихъ вични, вичин дуст уьлквеярни хуьдай къудратлувал, такьат, къаст, алай аямдин виниз тир еридин техникадалди таъминарнавай гужлу армияни ава.

Нариман Ибрагьимов