Яд

Ци незвай шейэр кьери ийизва, абурук квай герек  затIар бедендин деринрив, ивидин дамаррив, лап шуькIуь дамаррив (капилляры) агакьарзава. Ци бедендиз герек тир кьеж — ламувал, кIубанвал, къеврагьвал­, психикадин къуватриз хъсанвал гузва. И жигьет­дай яд кьвед лагьай чкадал ала (сад лагьай чкадал — гьава, нефес). Ци руфу­нин, чIу­лав лекьинин ифин явашарзава, икьи, алкIидай шейэр хъуьтуьларзава ва абур ­бедендай акъуд­зава. Ци тIуьр затIар цIуру­риз куьмекзава. Са гафуналди, яд гала­чиз я тIебиатда,  я инсандин беденда ва кIва­ла­хда са карни кьиле физвач. Яд ава — уьмуьр­ни ава.

Цикай авай хийир, ада бедендиз ийизвай таъсир яд кьезилди яни ва я заланди, михьи­ди­ яни, чиркинди, тIуьрди  цIурурдай такьат ада артухарзавани ва я тIимилар — гьадалай ас­лу я. Гьихьтин ятар ава? Марфадин, булах­рин, къуйрин, живединни муркIадин, акъвазна­вай ятар, авахьна физвайбур, чиликай (къаб­ламайра аваз) гъанвайбур, вацIаринни къаналрин ва икI мад. Кьезил, михьи, алцифай яд бе­дендихъ галаз хъсандиз кьада. Ибу­рулай гъейри — бугъадин (пардин), хъенчIинин къапарай, къванцяй (пористый)  авадарна, михьнавайбур. Ахьтин къванер гимийра эцигда, ла­зим атайтIа, гьуьлуьн уькIуь яд ми­хьун патал­. Булахрай къвезвай, михьи чиляй, къванерай, гъуьдгъвешрай авахьзавай, кьал-кьул, пеш-хел акат тийизвай, ракъинин нурар, шагьвар галукьзавай михьи, ширин ятар­ни хъсан я. Акъвазнавай, гьамбарханайра (бассейн) авай яд залан жеда, ахьтинди хъвайила, руфуник ял акатда, залан начагъвилерал гъида, иллаки — шарар, зилияр (ругъвал, пиявки)  квай ва ви­нел къацувал акьалтнавай ци. Гьавизрин, акъвазнавай яд авай, нацIар экъечIнавай вирерин, лекъверин ятар мадни пис я.

Пис кIеви, туькьуьлвал, шуьрекат квай чиляй авахьзавай, къерехрани зегьерлу тарар, кул-кусар экъечIзавай чкайрин ядни ишлемишна виже къведач: руфун, чIулав лекь зайифарда, иштягь квадарда, беденда яд акъвазунал, саралух акатунал, дакIунрал, чинин ранг — хъипи, беден залан хьунал, цIар­нах, хъутурар, квал акатунал, акьул финал, вилерин азаррал гъида. Гъилел-кIвачел заланзавай дишегьлийриз ахьтин ятар иллаки зиян я: бедендик квай аял дакIвада ва икI мад (трудные, ложные роды).

Рагъул ци дуркIунра, цварадин киседа къванер арадал гъида, руфуна тIуьн чIурда. Эгер къуйдин яд ишлемишиз хьайитIа, ам гегьеншди, гзаф яд авайди, яд алцифай михьиди, кьезилди, къуйни вичяй гьамиша гзаф яд къачузвайди хьана кIанда, яни ана датIана герек  цин гьерекат жен.

Эгер ерилу яд герек вахтунда, кьадар чиз ишлемишайтIа, ам хийирлу я. Ламувал авайла, кIан тушиз хъвайила, фу, тIуьн недалди ви­лик, залан  кIвалахдилай, гьерекатрилай, ахвар авурдалай, гьамамда чуьхвейдалай кьулухъ, ахварикай кватай арайра ва я ичIи рикIелай, гьакIни  руфун кIаникна къаткана хъвайитIа (иллаки — къайи яд), сагъламвал къайдадикай хкатда, залан уьзуьррал гъида.­

Мадни рикIел хвена кIанда хьи, ицIи, чиг (сырой) емишар, салан майваяр, хъчар тIуьр-далай кьулухъ яд хъвайитIа, руфуни кьуркьурарда, адак ял акатда, бедендал хирер, карар (язва) акьалтда.

Сагълам инсанриз къайи яд тIимил кьадарда хъун зиян туш, ада иштягь гъида, хук­ва­дин чIунар (волокна) мягькемарда. Амма нервийризни  ратара дакIунар авайбуруз зиян я. Живедин, муркIадин ятарикай рахайтIа, виридалайни писди хар (град) цIрайла арадал къвезвай яд яз гьисабзава.

Кудай яд, рикIи-рикI нез, сефилвал пашманвал квайла (меланхолия), кьил тIазвай­ла, чиник тварар квайла, туьтер дакIунвайла, хура, жигердин ва маса пердейра хер авайла, хийирлу я. Ихьтин ци руфун чуьхуьзва, михьзава, беденда тIал, квал секинарзава. Амма кьадардилай артух хъвана кIандач: руфуниз зиян я, ам зайифарда, тIуьрди цIу­рурун чIурда, яхунарда. ДакIунар, тварар, хи­рер лап кудай целди чуьхуьз жеда.

Чими ци беден хъуьтуьларда, хуквада авай тIуьн чIурда, сивихъ атун, экъуьчун, цуь­лездин азарар арадал гъида, беденда яд акъ-в­азда (водянка), бугъ (пар) мефтIедиз хкаж хьунал гъида. Ихьтин яд кьадардилай артух хъуни руфун чIурда; амма туьд, мез, хур да­кIунвайла, кьилел гьал акьалтайла, хийирлу я, цихъ къарихвал рекьида. ИчIи рикIелай хъвайи тIимил кьван  чими ци хук михьда.

Йисан чими вахтунда рагъул, чиркин яд михьи авун патал ам суьзмишда (фильтрдай­ яда). Бадамдин (миндаль) са шумуд твар куь­луь авуна, рагъул циз вегьейтIа, ам фад михьи жеда. Са тIимил киреждини михьда. Зегьерлу гьайванри, гьашаратри, пепе-ше­педи кIасайла, мекьивилелай жезвай уьзуьрар авайла, бедендик яд акъвазнавайла (водянка), гьуьле эхъуьни куьмекда. Гьа икI, ин­сандин сагъламвал, уьмуьр патал михьи  цин метлеб лап зурбади я.

Помидорар

И майвадихъ итижлу тарих ава. 80-йи­сара за са календардай кIелна, рикIел аламайвал, помидорар Америкада ва масанра чIурара чеб чпиз экъечIзавай. Бес хийирлу майва тирди гьикI чир хьана? США-дин сифте президентри­кай садан аксина (тIвар ва вуж тиртIа, рикIел ала­мач) чIуру икьрар (заговор) тешкилналда. И кардин кьиле са генерал акъвазнавалдай. ГьикI рекьида, вуч ийида? Ашпаз (повар) гъи­­лив­ кьуна, желбна, шурпа­­дик (президентдиз борщ гзаф кIандай), чIурай гъана, помидорар кутада. Еъ, са шу­муд­ ­сят, суткаяр алатна, пре­зи­дент кьиникай са ван-сесни авач. Заговордин кьиле авай гене­ралдиз вичин чIуру пла­нар­ ачух хьанвай хьиз ва вич гила-мад кьадай хьиз жеда. Цацарал­ алай хьиз зурзазвай генералди вичи вичин чандиз къаст ийида. И кардин себеб чи­рун патал комиссия тешкилда. Нетижада вири дуьздал акъатда, ашпазди­ хьайи — хьайи­вал ахъайда, вичин “тахсир”  хи­ве кьада. “А шурпадик помидорар квай? Ахьтин ширин ­хуьрек, борщ за садрани тIуьрди туш! Кутур кван мад”, — лугьуда президентди. Гьа икI, инлай кьулухъ помидорар тIуьниз иш­лемишиз, цаз гатIунна, тум маса уьлквейризни гъана.

Зегьерлу шей ква лугьуда, амма помидоррик — ваъ, абурун цуькверин кукIва жедай руг хьтиндак (пыльца).

Помидорар иллаки ХХ лагьай асирда гзаф машгьур хьана, виринра битмишарунив эгечIна. Алимри са шумуд виш сорт, гьакI помидорар жедай еке тарарни арадал гъана.

И майва витаминрин ва минеральный шейэрин, иллаки ракьун, кьелерин чешме тирвиляй сагъардай тIуьнриз, иви тIимил тирла, гзаф ишлемишзава. Помидорри иштягь ачухарда, тIуьрди цIуруриз куьмекда, ратарин азаррин вилик пад кьада, яни микробар рекьида. Гьавиляй абур неинки хирер, гьакI руфунин язва (хер) сагъариз, цурувал (кислотность) агъузариз, чIулав лекьинин, рикIин­ни дамаррин уьзуьрар авайла, калий бес тежезвайла, ишлемишда. Таза мижени гзаф хийирлу я. И майвадик квай фолиевой кислотади холестерин хъсанарда, чIулав лекьиниз хъсан таъсир ийида. Вилерин давление (глаукома) авайла, йикъа хуьрек недалди вилик помидоррин са истиканда авай таза миже са тIуруна авай виртIедихъ галаз тIуьн хъсан я лугьуда. Поми­дорар, афнияр, кIеш­ниш, шивит квай салатди иштягь ачухарда, адал чичIек, серг, истивут, семечкадин чIемни алава хъийида.

Бедендив С, А витаминар, ракьунни калийдин кьелер йикъа лазим кьадар агакьун патал 100-200 грамм кьван помидорар тIуьн, я тахьайтIа, кьве истиканда авай миже хъун хийирлу я. Хамуник мурс, хал (грибок) акат тавун патал хуьрек недалди вилик йикъа 2-3 сеферда 200 мл. миже, са тIуруна авай вирт алава хъувуна, хъун хъсан яз гьисабзава.

ХъуьтIуьн суьрсет патал помидорар цик кутада, томат гьазурда ва икI мад.

Помидорар битмишарун патал рагъ аватдай, гару тади тагудай, ламувал квай пурпу бе­гьерлу чил кIанда. Пунариз кьеж хуьн патал­ кьук, торф, я тахьайтIа, сам-векь, хъуьруьшар­, кIарасдин гъуьр вегьеда. Сезондин вахтунда кьвед — пудра пурпу ийида ва накьв агалдда.

Штилар цайила, кьуру чими гьава авайла, 3-5 суткада  абуруз яд гуда, гьардаз — зур литр кьван. Цуьк ийизвай береда абуруз яд гана виже къведач. Сифте кьиляй штилриз, нитроаммофос ва я суперфосфатни какадарна (10 литрдиз — 10-25 грамм), фитедин яд (1:10) гун хъсан я лугьуда.

Помидорар лап яру хьайила — ваъ, ра­гъул­вални къацувал ва хъипивал кваз (бурые) атIун меслятзава. Ихьтинбур яргъалди амукь­да. Абур ящикра ярубурухъ галаз санал твада — ярубурун этилен газди муькуьбурни яваш-яваш битмишар (яру) хъийида. АтIай майваяр ящикра 1-2 къат ва абур чимивал авай мичIи чкада эцигда. Абурал 2-3 ични алава хъувун хъсан я лугьуда — абуру помидорар яру хъхьунизни куьмекда, дад, ерини хъсан жеда.

Хъиткьиннавай помидорар банкайра туна виже къведач. Вахт-вахтунда яд тагайла ва пурпу тавурла, майваяр цIалцIамбур жезвач. Гьар са набататдизни гелкъуьн кIанда. Къуй квехъ бул бегьерар хьурай!

Михекар

Михекрихъ зегьердин (агъудин) аксина дармандин, зегьерламиш хьайитIа, адав кар ийиз тан тийидай, яни эсер зайифардай лиша­нар ава. Абуру гуьгьуьл ачухарда, къенепатан­ органар мягькемарда. МефтIедизни хъсан я.

Михекри куручIар мягькемарда, сиви­хъай­ ни атун квадарда. Абурукай вилерин бя­зи азарар патални хийир ава. Мекьи хьуникди уьгьуь язавайла, нефес кьадай азар (астма) квайла, рикIи фад-фад кIвалахза­вайлани ишлемишда. РикIив кьаз, гьамиша са вуч ятIани жеда лугьуз, кичIевал квайбуруз (мнительность) секинвал, къеврагьвал гуда. Ру­фу­нин цIурур­дай такьат, чIулав лекь ва дур­кIунар мягькемарда. Сивихъ къведайла, экъуьчдайла (ва икI мад), куьмекда. Гьисабзавайвал, михекри­кай дуркIунризни ратариз зиян ава. Гьавиляй лап тIимил ишлемишна кIанда.

Мереяр

Мерейрин вири паяр хийирлу я: куьлуь емишар, пешер, цуьквер, тан. Абуру ратар мягькемарда, къенепатан органрай иви авахьун акъвазарда. КуручIар буш тирла, сивяй ни къведайла, ана хер-цIварх хьанвайла, мерейрини  куьмекда, абурун пеш жакьвайлани. Таза мерейрикай миже хкудна, сериндик туна, ам кьеж гузвай хирев гуьцIайтIа, сагъ хъжеда. ДакIур чкайрал мерейрин пешер эцигун меслятзава. Мерейри  дуркIунриз зиян тагун патал абур пасукIдихъ галаз неда. Чи дагълара чилин мереярни жеда, цавунбурни, яни кьакьандиз хкаж жедайбур. А мерейрал цак жедач, цIалцIам, гзаф ширинбур я. Салара малина хьиз цадай сортни виринра гегьеншдиз ишлемишзава.

Анарар

И емишар гзаф сортаринбур жеда. Абуру­кай цилер авачир, ширин “амласи” сорт вири­далайни хъсанди яз гьисабзава. ТIуьниз битмиш хьанвай, къене еке тварар авай, миже гзаф квайбур  хкяда. Анаррин вири паярихъ алкIидай, ртIидай такьат ава. ТIуьниз гзаф хийир­лу емиш я, тIуьрди цIуруриз, агъуз ра­къу­риз куьмекда. Ада чIулав лекь мягькемарда, саралух квайла, цуьлездин уьзуьрар, ху­ра тIалар авайла, уьгьуь квайла, рикIи фад-фад кIвалахдайла, хийирлу я лугьуда. Ванер-сесер чIур хьанвайла, яхунди куьк хьун па­­тал, хъул-хъутур сагъариз, чинин ранг хъса­­нариз анарар ишлемишда.

Амма анарарни гзаф тIуьна виже къвезвач: тIуьрди хуквада чIурда, руфун зайифарда. ЦIай, къиздирма атанвайбурузни зиян я.

КIерецар

КIерецдин хвехвери беден хъуьтуьларда, руфуни тIуьрди цIурур тийидайла, куьмекда, инсандин бедендин асул органар — мефтI, рикI ва чIулав лекь мягькемарда, гьиссерик хцивал­ кутада, кишмишдихъ ва инжилдихъ галаз санал тIуьртIа, — иллаки. Яшлу  ин­санризни гзаф хийирлу я. Амма гзаф ишлемишна виже  къведач, ида кIалханда жедай цIумаруф (миндалина) яру хьунал, сивиз куьлуь тварар (сыпь) акъатунал гъида. Гьавиляй кIерец  тIуьрдалай кьулухъ сивихъ яд къелкъуьрун хъсан я, ахпа цу­рувал квай ширин анар тIуьн меслят къа­лур­­зава. ЧIур хьанвай, мурс, пас янавайбур тIуьна виже къведач, ахьтинбурухъ зегьерламишдай хьтин лишанар жезва. Эгер са ни ятIа­ни­ тIуьн хьайитIа, экъуьчар хъувуна, цуру са затI хънеда.

Са кьадар вахтунда сиркеда тур хвехвер хук зайифбуруз хийирлу я лугьуда.

Хъархъун тарцихъ, бейгьуш гайи хьиз, кьил кьилелай  ракъурдай хьтин ни жеда, адан кIаник ксана виже къведач, пис ахварар аквадалда, нервияр къайдадикай хкатда ва инсан вични яхун жеда.

Чуьхверар

Вири чуьхверрихъ, гьам тазабурухъ, гьам кьурурнавайбурухъ, кIеви ийидай, мягькемардай лишанар ава. Гьавиляй абур руфунин, ра­тарин кIвалах къайдадикай хкатайла, хийир­лу­ я. Руфуни ичерилай чуьхверар регьятдиз цIу­рурда. Чуьхверри кIубанарда, чандик зирингвал кутада, гуьгьуьлар ачухарда, рикIиз хийирлу я, тIуьрди цIуруруз куьмекиз, руфун мягькемарда, цварадин киседа кудай тIал авайла, куьмек жеда. И емишдихъай ни гьи­кьван­ хъсанди атайтIа, гьакьван хийирлуни я, иллаки — ри­кIиз. Ичерилай тафаватлу яз, чуьх­верар жигеррин азарризни дарман я лугьуда. Еке ширин чуьхверрик чандиз кфетлу затIар гзаф ква, и жигьетдай абуру емишрин арада сад лагьай чка кьазва. Чуьхверри къар­никъузри­лай зе­гьерламиш хьайилани, куьмекзава. Ци­лер шарар алайла ишлемишда. Вири емишар хьиз, чуьхверарни гзаф тIуь­на кIандач, иллаки — ичIи руфунал. Хуьрек тIуьр­далай кьулухъ зур сят — сят алатайла, иш­лемшун меслятзава. Емишрин гуьгъуьнлай яд хъвамир, иллаки­ ругун тавурди, къайиди. Цуру чуьхверри руфун, чIулав лекь мягькемарда, иштягь гъида. Ам­ма цIуруриз четин­ я. ИкI тахьун патал вирт, сенжефил, бадам, чIулав истивут алава хъийи­да.

Гьазурайди — Шихмурад Шихмурадов