Эбеди имарат
Вичиз гьахълудаказ камалэгьлийринни арифдаррин, алимринни шаиррин макан лугьузвай Сулейман-Стальский район гьар са рекьяй девлетлу я. Къачун чна музеяр. Алай вахтунда районда Дагъустандин халкьдин шаир, ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан кIвал-музей, райондин край чирдай, Алкьвадар Гьасан эфендидин, Эминхуьре лезги поэзиядин классик Етим Эминан, Вини СтIалдал край чирдай, Цмурдал Гъалибвилин музеяр, Агъа СтIалдал Алимегьамед Эседулаеван ва Ичина Ариф Рустамован музеяр кардик ква. ГъвечIи музеяр райондин са шумуд школадани ава.
Гьелбетда, районда виридалайни “яшлуди” СтIал Сулейманан кIвал-музей я. Ам федеральный метлеб авай культурадин ирс яз хуьзвай ва асиррани ирс яз амукьдай имаратрик акатзава.
“Агъа СтIалрин хуьре къацу къав алай лацу гъвечIи кIвали вичел артух фикир желбзава. Ина Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейман яшамиш хьана ва ада ина яратмишна. Шаирдин хци идара ийизвай СтIал Сулейманан кIвале-музейда гзаф экспонатар ава: шикилар, суьретар, ктабар, ашукьдин хсуси шейэр…” — кхьенай 1970-йисара акъатай “Дагъустанда фидай рекьер” ктабда.
СтIал Сулейманан кIвал-музей 1950-йисуз ачухна. Сифтедай, РСФСР-дин Министррин Советдин къарар бинедиз къачуна, шаирдин хизандин накьвадин керпичрикай эцигнавай кIвал государстводи саламатдиз хуьн патал кьабулна. 1977-йисуз тIебиатдин таъсир себеб яз и кIвал амукьнач (музейда гьа кIвалин макет амазма). 1934-йисуз республикадин гьукуматдин буйругъдалди гьа кIвалин патав цIийи кIвал эцигна, ана вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара СтIал Сулейманаз яшамиш хьун кьисмет хьана. ЦIийи кIвал хуьруьн муаллим Нурдин Зиядинован проектдай эцигна. Эцигунрин кIвалахар устIарар тир Эмирбега, Рамалдана, Навруза, Гьажимурада, Къазагьмеда тамамарна.
Музейдин сифте директор-муаллим Шагьвелед Шайдаевакай хьана. Гуьгъуьнлай и везифаяр вичикай машгьур ахтармишунардайди — арабист хьайи Гъ.Садыкъиди тамамарна. Ам СтIал Сулейманан хва Мусаибан тай-туьш ва дуст тир. Гъ. Садыкъиди рикIел хкидай: “1950-йисуз хьайи кар я. Хуьре музей садрани тахьай хьтин кар тир. Бейхабардиз заз, муаллимдиз, музейдин директор хьун теклифна. Шегьеррин музейрихъ галаз зун, тIимил-шимил хьайитIани, таниш тир. За зи кIвалах шаирди ишлемишай шейэр, аваданлух, зегьметдин алатар, шаирдилай амай парталар… жагъур хъувунилай башламишна. Заз СтIал Сулеймана ягъиз хьайи чуьнгуьрни жагъана. Заз кIвалахда гьам меслятралди, гьам вичин иштираквилелди шаирдин хва Мусаиба еке куьмекар гана, ада музей арадал гъуник зурба пай кутуна. Чна шаирдин ктабар, шикилар, гьукуматдин шабагьар галай-галайвал чкайрал эцигна, Сулеймана лугьуз, гъвечIи хва Мусаиба кхьей шиирар, СтIал Сулейман республикадин ва райондин руководителрихъ галаз рахаз хьайи телефон жагъур хъувуна, Серго Орджоникидзеди шаирдиз пишкеш авур, вучиз ятIани милициядин райотделдин ихтиярда аваз хьайи ва михьиз чкIанвай “Эмка” автомобиль элкъуьрна вахчуна. За кIвалахзавай йисара музейдиз къвезвай инсанрин теклифар кхьидай ктабни кардик кутуна. Са гафуналди, чун музей шаирдин тIварцIиз лайихлуди хьун патал алахъна. КIвалахиз Москвадиз фидайла, за зи чкадал директорвиле Мирзеюсуф тайинарунин теклиф ганай”.
Гаф кватай чкадал къейд ийиз кIанзава: 1975-йисалай СтIал Сулейманан кIвалин-музейдин директорвиле СтIал Сулейманан хтул (Мирзеюсуфан руш) Лидия Стальскаяди кIвалахзава. Ам шаир, Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник я.
1970-1980-йисар шаирдин кIвал-музей патал виридалайни бегьерлубур хьана. 70-йисарин юкьвара музейда ва адан территорияда цIийи хъувунин ва дуьзмишунин рекьерай еке кIвалах тухвана. КПСС-дин райкомдин 1-секретарь Ибадулагь Тагьирован чалишмишвилер себеб яз, Агъа СтIалрин хуьряй фидай туриствилин кьве маршрут ачухна. И йисара музейдиз Советрин Союздин вири пипIерай туристар къвезвай. Москва, Ленинград, Казань, Мурманск, Новосибирск ва чIехи маса шегьеррай йиса 2-3 десте туристар атун адетдин кар тир.
1987-1988-йисара татугай гьалдиз атанвай накьвадин керпичрин кIвал чукIурна, адан чкадал къванцин дарамат эцигна. 1988-йисуз цIийи хъувунвай музей ачухунин шадвилин мярекатда КПСС-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Мегьамед Юсупова, республикадин Верховный Советдин Президиумдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова, РД-дин Министррин Советдин Председатель Абдуразакь Мирзебегова, Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова ва багьа гзаф мугьманри иштиракнай. Яру лент Мегьамед Юсупова ва Расул Гьамзатова атIанай.
2009-йисуз, райондин кьиле кьегьал хва Имам Яралиев авайла, музейдин территория дуьзмишунин рекьяй еке кIвалах тухвана, музейдин вилик квай шииратдин йикъар тухузвай майданда къир цана. Гьа икI, шаирдин кIвал-музей йисалай-суз хъсан, экспонатрин кьадар артух хьана, Агъа СтIалрин хуьр “Шииратдин Меккадиз” элкъвена. Музейдиз, зурба шаир СтIал Сулейманан чIехи бажарагъдиз гьуьрмет авунин лишан яз, гьар йисуз неинки Россиядин субъектрай, гьакI къецепатан уьлквейрайни шаирар, государстводин деятелар, туристар къвезва.
Гьайиф къведай ва рикIиз тIар жедай кар ятIани, СтIал Сулейманан кIваликай-музейдикай рахадайла, лугьуз кIанзава хьи, 2016-йисан 21-мартдин йифиз, цIай кьуна, дарамат ва маса шейэр тамамвилелди кана. И чIуру дуьшуьшди неинки районэгьлияр ва СтIал Сулейманан поэзиядал рикI алайбур, гьакI чи культурада кIвалихъ-музейдихъ авай метлебдин гъавурда авай вишералди маса инсанарни къарсурна. Вири сад хьана, эглеш тавуна, музей цIийи кьилелай эхциг хъийиз башламишна. Шаирдин кIвал-музей эхцигун халисан “халкьдин проектдиз” элкъвена. Республикадин кьиле авай ксарни и месэладив гъавурда гьатуналди эгечIна. Музей арадал хкунин карда меценатри — чи районэгьли Фируза Керимовадин “Территория добра” мергьяматлувилин фондуни, “Рычал-су” ООО-ди, кьиле директор Шуми Шабатаев аваз “Посольство Москвы” тешкилатди, Имам Яралиева, Зураб Шайдаева, Сардароврин хизанди… активвилелди иштиракна. Райондин кьил Нариман Абдулмуталибова, вири районэгьлийри абуруз чухсагъул ва аферин лугьузва.
СтIал Сулейманан цIийиз эхциг хъувур кIвал-музей ачухунин шадвилин зурба мярекат 2017-йисан 18-майдиз, шаир хайи юкъуз, кьиле фена. Суварин мярекатда гзаф инсанри иштиракна. Агъа СтIалдал, “Шииратдин Меккадиз”, РД-дин Халкьдин Собранидин депутатар, гзаф министерствойринни ведомствойрин руководителар, машгьур писателарни шаирар атанвай.
Гьуьрметлу мугьманар яз, кIвал-музей ачухунин мярекатда Дагъустан Республикадин культурадин министр Зарема Бутаевади, “Территория добра” мергьяматлувилин фондунин руководитель Фируза Керимовади ва масабуру иштиракнай.
Шаирдин кIвал-музей ачухунин сергьятра аваз Нариман Абдулмуталибова музей эхцигунин карда куьмек гайи мергьяматлувилин фондариз ва меценатриз районэгьлийрин патай чухсагъул лагьанай ва абурув райондин патай гьуьрметдин грамотаяр вахканай.
ЦIийиз эхциг хъувур кIвалин-музейдин экспонатарни, виликдай хьиз, СтIал Сулейманан хсуси шейэрикай, аваданлухдикай, зегьметдин алатрикай, ктабрикай, шикилрикай… ибарат я. Абурун кьадар къвердавай артух жезва.
Республикадин Милли музейдай, культурадин министерстводин архивдай ва маса чкайрай цIийи музейдиз СтIал Сулеймананбур яз хьайи документар ва шикилар хкана, кIвал-музей патал видеоаппаратура къачуна, шаирдин шикил авай халича, суьретар, чинин ва билегдилай агъуз гъилин кIалубар цIийиз яратмиш хъувуна. Виридаз хъсандиз чизвай СтIал Сулейманан 1935-йисан М-1 автомобилни цIийикIа туькIуьр хъувуна, музейдин гьаятда шаирдин цIийи памятник эцигна. Музейдин патав экспонатар хуьдай чка эцигнава, гуьрчегдиз къалурун патал тир (декоративный) къекъведай гуьтIуь рекьер галай, булах, атай мугьманри юргъунвал алуддай кьур авай бахча туькIуьрнава. Ана эквер тунва, жуьреба-жуьре къелемар, кул-кусар, цуьквер цанва, лифер хуьдай чка эцигнава.
СтIал Сулейманан кIвали-музейди адет тирвал, гьамиша хьиз кIвалахзава: ана мугьманар кьабулзава, гьар жуьредин мярекатар, литературадин кIелунар, литературадинни музыкадин вечерар, цIийи ктабрихъ галаз танишарунин мярекатар, илимдин ва культурадин машгьур векилрихъ галаз гуьруьшар тухузва.
ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан кIвал-музей райондин ва республикадин культурадин ирс яз асирра амукьдайдал шак алач.
Хазран Кьасумов,
РФ-дин журналистрин Союздин член
