Гьаж — йиса садра (12-варз тир зуль-гьижжа вацра) Меккада кьиле физвай ва виче вири дуьньядин мусурманри иштиракзавай зурба вакъиа я. Ам Аллагьдин рекье зурба ибадат, Исламдин вад лагьай дестекни я. Мумкинвал авай мусурмандиз уьмуьрда са сеферда гьаж авун ферз я. Гьаж пайгъамбаррин ва абурун терефдаррин — асгьабрин, табиинрин, иманлуйрин ва къанажагълу ксарин рехъ я! Чакай гьар садаз а зурба карвандик экечIун, лайихлу межлисда иштиракун чIехи бахт я! Ибрагьим пайгъамбарди вичин хва Исмаилахъ галаз Аллагь-Тааладин эмирдалди Кябе эцигайдалай кьулухъ, Аллагь-Таалади адаз гьаждиз азан гун буюрмишна. Гьа йикъалай кьулухъ а эвер гуниз муъмин ксари гьаж авуналди жаваб гузва ва и кар Кябе амай кьван — Къияматдин Югъ къведалди давам жеда. Гьаждин кьилин югъ Арафадин югъ я. И юкъуз дуьньядай атанвай вири гьажияр чпел са игьрамдин либасар алаз, чIехи ва гъвечIи, паб ва итим, кесиб ва девлетлу, пачагь ва лежбер, чпин арада авай тафаватриз килиг тавуна, Аллагьдиз ибадат авун патал вири сад хьиз Арафатдин майдандал кIватI хьана акъвазун зурба агьвалат я! Ам вири инсанар Къияматдин Юкъуз Гьарасат майдандал гьахъ-гьисаб авун патал кIватI хьуниз ухшар вакъиа я!
Гьаждин лайихлувилер ва сувабар
- Аллагь-Таалади Къуръанда лагьанва (3-сура, 96, 97-аят, мана): “Гьакъикъатда, сифте эцигнавай “КIвал” инсанриз (абуру ана Аллагьдиз ибадат авун патал) — Баккада (Меккада) авайди (Кябе) я, берекатлуди яз ва (Дуьз рекьин) регьбер (себеб) яз алемриз (инсанриз)!
Ана (а “Масжид-уль-Гьарамда”) ачух делилар (лишанар) ава: Ибрагьиман макъам (Ибрагьим пайгъамбар акъвазай еке къван). Ва вуж аниз (“Масжид-уль-Гьарамдиз”) гьахьайтIа, (ам ана) саламатвиле жеда. Ва (вири) инсанрал Аллагьдин вилик КIвалел (Кябедал) гьаж авунин ферз (буржи) ала, а рекьиз фидай мумкинвал авайбурал. Ва ни кафирвал авуртIа (гьаж инкариз), гьакъикъатда, Аллагь алемриз (гьич) муьгьтеж туш!”
- Гьадисда лагьанва, (мана): Пайгъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) хабар кьунай: “Гьи амал виридалайни лайихлу (хъсан) я? Ада лагьана: “Аллагьдихъ ва Адан Расулдихъ иман гъун!”. Адавай мад хабар хкьуна: “Ахпа вуч (гьи кар)?”. Ада лагьана: “Аллагьдин рекье жигьад авун!”. Адавай мад сеферда хабар хкьуна: “Ахпа вуч (гьи кар)?”. Ада лагьана: “Керчек гьаж авун!” (керчек — гунагь квачир гьаж. Виче кесибриз тIуьн гун, хъуьтуьл рахун авай гьаж) (Бухарий, Муслим).
- Гьадисда лагьанва, (мана): Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Ни гьаж авуртIа, вичи гьашервал ва асивал тавуна, ам вичин дидеди хайи юкъуз хьиз михьид яз (гьаждай) хкведа” (Бухарий, Муслим).
- Гьадисда лагьанва, (мана): Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Куьне сад-садан гуьгъуьнаваз гьаж ва умра ая, дугъриданни, абуру кьведани (инсандикай) кесибвал ва гунагьар (ам абурукай михьи ийизва) къакъудзава — “чатухъандин целдин цIу” (цIурурнавай) ракь, къизил, гимиш михьи ийизвайвал рукварикай. Ва керчек гьаждин суваб анжах Женнет я!” (Насаий, Тирмизий).
- Гьадисда лагьанва, (мана): Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Гьаж ва умра ийизвайбур Аллагьдин (патав атанвай) векилрин десте я, эгер абуру Адаз дуьа (ялвар) авуртIа, Ада абуруз жаваб гуда. Эгер абуру Адаз астагъфир авуртIа, Ада абуруз (гунагьар) багъишда” (Насаий).
Зуль-гьижжа вацран сифте цIуд йикъан чIехи дережа (эгьмият)
Ибн Аббасалай (Аллагь рази хьурай кьведалайни) атанвай гьадисда лагьанва: Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана (мана): “Авач (йисан) йикъара ийизвай са диндар амални и йикъара (зуль-гьижжадин сифте 10 юкъуз) ийизвай (диндар) амалрилай (сувабдиз) артух. Абуру лагьана: “Жигьадни артух тушни?” Ада лагьана: “Жигьадни (сувабдиз) артух туш, анжах а кас квачиз, вич (Аллагьдин рекье) хсуси чан ва мал-девлет эцигна экъечIай ва (анай) хтун тавур” (Бухарий).
Маса гьадисда лагьанва, (мана): “Вири йикъарикай гьа и цIуд йикъа авур диндар амал Аллагьдиз виридалайни кIани я…” (Тирмизий). Гьавиляй шариатдин алимри лугьузва хьи, йисан вири йиферикай виридалайни лайихлубур, суваб пара авайбур Рамазан вацран эхиримжи цIуд йиф (абура Лайлатуь-Къадр авайвиляй) ва йисан вири йикъарикай виридалайни лайихлубур, суваб пара авайбур Зуль-гьижжадин сифте цIуд югъ я! Гьар са мусурман кас и йикъара кьетIендиз, жезмай кьван гзаф хъсан крар, диндар амалар ийиз алахъна кIанда! Гьаждиз фейибур и цIуд юкъуз Меккада жеда… Гьаждиз тефенвайбур, гьар сад, вич авай чкада хъсан крар ийиз алахъна кIанда: сунна сивер хуьз, садакьаяр гуз, Къуръан кIелиз, Арафадин юкъуз сив хуьз… Гьадисда лагьанва: “Арафадин йикъан сив хуьни кьве йисан — алатай ва къведай йисарин — гунагьар багъишда ва ашураъ -йикъан сив хуьни (мугьаррам вацран 10- лагьай югъ) — алатай йисан гунагьар багъишда) (Муслим).
Чаз мусурманриз — Аллагь-Таалади гьаж гьижрадин 9-йисуз ферз авуна. Алай 2020-йисуз зуль-гьижжа вацран сад лагьай югъ (тахминан) 22-июлдиз жезва, Арафадин югъ — 30-июлдиз ва Къурбан — сувар югъ 31-июлдиз. Гьажда авачир ксари Арафадин юкъуз сив хуьн рикIелай алудна виже къведач.
Гьаж авунин къайда (куьрелди)
Гьаждин вахт алукьайла, гьаж ийизвай мусурман касди (Мединадин патав гвай) Зуль-Гьулайфа — “Микъат” лугьудай чкадал “игьрам” (итимри лацу кьве пек ва дишегьлийри чпин цIийи хижаб) алукIна гьаждин ва умрадин ният ийида. (Гьажни умра ийидай пуд жуьре ава: 1 — “таматтугI” (сифте умра, ахпа гьаж); 2 — “къиран” (гьажни умра санал); 3 — “ифрад” (гьаж кьилди). Чна и пудакай таматтугIдин мисал гъида).
Ният ийидайла лагьана кIанда: “Лаббайка Аллагьумма умратан…”. Идалай кьулухъ игьрам алукIнавай касдиз цIуд кар къадагъа я (…). Ахпа “Лаббайка Аллагьумма лаббайка…” лугьуз Меккадиз фида… (Гъилер чуьхуьн къачуна гьазур хьана) Кябедал агакьайла сифте тIаваф (Кябедихъ ирид сефер гелкъуьн ва адахъ галай кьве кьил сунна капI) ийида. Гуьгъуьнлай (гьа МискIинда) сагIй (Сафа-Марвадин арада ирид сефер къекъуьн) ийида, ахпа кьилин чIарар куьруь ийида, игьрам хтIунда. Гьа идалди умра авун бегьем жезва….
Зуль-гьижжадин 8-даз гьа авай чкада (мугьманханада) гьаж авун патал мад сефер игьрам алукIда ва ният ийида: “Лаббайка Аллагьумма гьажжан”, ва “Лаббайка…” лугьун давамарда. Ахпа анай Минадиз фида (сунна кар я). Ина йиф авуна пакамахъ (зуль- гьижжадин 9-даз) Арафадиз рекье гьатда (нисин кпIунилай гъетрен кпIуналди Арафада акъвазун ферз кар я). Гуьгъуьнлай, рагъ ацукьайла, вири Муздалифадиз фида (ана йиф акъудун лазим кар я). Пакамахъ (зуль-гьижжадин 10-даз — Къурбанд Суварин юкъуз) анай Минадиз хкведа ва ЧIехи Жамаратдал ирид къван гьалчна кIанда. Ахпа кьил туна (дишегьлийри чпин чIарар 1-2 см куьруь ийида) игьрам хтIунда (игьрам хтIунайла а къадагъаяр алат хъийизва са кар квачиз). Гуьгъуьнлай къурбанд-гьайван тукIвада, Кябедал тIаваф ва сагIй ийида (адалай кьулухъ гьа амай са къадагъани алат хъийизва) ва йиф акъудиз Минадиз хкведа.Пакадин юкъуз нисин кпIунилай кьулухъ пуд Жамаратрал гьар садал ирид къван гадарда. Минада мад са йиф акъудда. Пакадин юкъуз мад нисин кпIунилай кьулухъ пуд Жамаратрал гьар садал ирид къван гадарда. Адалай кьулухъ Меккадиз хъфидай ихтияр ава (акI ийиз хьайитIа, рагъ хъфидалди Минадай экъечIна кIанда). ГьакIни пуд лагьай йифни Минада хъувуна, пакадин юкъуз нисин кпIуни-лай кьулухъ пуд Жамаратрал гьар садал ирид къван гадарна, ахпа Меккадиз хъфидай ихтиярни ава. Гуьгъуьнлай гьаждин крарикай амукьзавайди анжах “Сагърай лугьунин тIаваф” я, амни Меккадай эхкъечIдалди — кIвализ хъфиз рекье гьатдалди ийида. Гьа идалди гьаж тамам жезва!
Гьаж авур инсан, гьелбетда, хъсанвилихъ дегиш жеда, вучиз лагьайтIа гьаж авун — ам диндар амалдалди, кардалди дуьз тербия гун я мусурман касдиз. Гьажди мусурман касдин алакъаяр вичин Раббидихъ галаз михьи ийизва ва мягькемарзава.
Къейд авун лазим я, кечмиш хьанвай мусурман ксарин, (сагъ тежедай азардикди) азарлу яз ва я лап кьуьзуь яз зайиф гьалда авай ксарин паталайни гьаж ийиз жеда. А кар шариатдин делилри тестикьарзава:
- Ибн Аббасалай (Аллагь рази хьурай кьведалайни) атанвай гьадисда лагьанва: Пайгъамбардин патав (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) жугьайна — къебиладай са дишегьли атана ва лагьана (мана): “Дугъриданни, зи дидеди незуьр авуна вичи гьаж авунин, амма гьаж ийидалди ам кьена. Ихтияр авани заз адан паталай гьаж ийидай? Ада лагьана: “Эхь, ая вуна гьаж адан паталай! Ви фикир вуч я: эгер адал (ви дидедал) бурж алайтIа, вуна ам вахкудайни? Аллагьдин буржар вахце, Аллагь лапни лайихлу я (Адан буржар) тамамдиз вахкуниз” (Бухарий).
- Маса гьадисда лагьанва: Са дишегьлиди Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Я расула-Ллагь! Дугъриданни, Аллагьдин ферз Адан бендейрал тайинарнавай гьаждин гьакъиндай зи бубадив агакьнава. Ам лап яшлу кас я ва ам деведал акьахдай (гьаждин сефердиз фидай) гьалда авач. Ихтияр авани заз адан паталай гьаж ийидай? Ада лагьана: “Эхь!”…” (Тирмизий).
Гьа и ва маса гьадисар делил яз кьуна, шариатдин алимри рагьметдиз фенвай мусурман ксарин паталай гьаж авун дуьз кар тирди, адакай кьенвай мусурман касдиз менфят ва суваб авайди лугьузва! Гьавиляй, гьуьрметлу стхаяр ва вахар, низ вичин рагьметлу диде-бубадиз, вах-стхадиз, веледдиз, мукьва-кьилидиз менфят гуз кIанзаватIа, квевай абурун паталай гьаж ийиз жеда (я а касди тунвай ирсдин малдикай къачунвай гьакъидихъ, я куь хсуси гьакъидихъ). Адан паталай квевай ва я куьне векил авуна и кар масадаз тапшурмишдай ихтиярни ава. Ва (кьейи касдин гьакъиндай) са бязи инсанри ийизвай делилсуз крарикай (месела: яхцIурар, яхцIурни цIикьвед йифер, йис атIунар…) кьейи касдиз са менфятни авач! Чна, мусурман ксари, шариатдин делилри къалурнавай крар авуна кIанда, гьа крар я Аллагьди кьабулдайди! Масадан паталай гьаж авунин кардиз са шартI ава: куьне а кар вичин ферз гьаж виликамаз авунвай касдал тапшурмишна кIанда! Ва гьакIни ни чан алай маса касдин (азарлудан, кьуьзуьдан) паталай гьаж ийизватIа, а касди адан изиндалди авуна кIанда.
Гьаж авун зурба бахт я, адакай и дуьньядани ва Эхиратдани хийир ава! Чна Аллагьдивай Ада чаз гьар садаз гьаж авун кьисметун ва регьятарун, ам ада авун ва чаз берекатар артухарун тIалабзава! Амин!
Ямин Мегьамедов,
диндин рекьяй алим
