Машгьур алим Фейзудин На­гъиева вичин макъалада лезги чIал михьи, сигъал ва девлетлу ийидай рекьерикай кIелзавай­бурун фикир чпел желбдай хейлин месэлаяр къарагъарнава. Бя­зи месэлаяр гьуьжет алайбур ятIа­ни, са кьадарбур, дугъриданни, гьялна кIанзавайбурни я.

Гзаф йисара датIана мектебда дидед чIалан муаллим хьуниз килигна, и месэладай зазни жуван бязи фикирар раиж авун кутугнаваз акуна.

Дидед чIал девлетлу авуникай рахун хьайитIа, чун, эвелни-эвел хайи чIалаз  авай хаталуви­ле­рикай рахана кIанда. Тежрибадай аквазвайвал, я чи рахунра, я дидед чIалан ктабра виликан ­вахтара хуьруьн майишатдин ­кIва­лах­ра ишлемишай гзаф шейэрин, алатрин тIварар къе гьалтзамач, яни квахьзава (къатиш, крчарган, демагъаж, нагъвар, нагьар, бафа, качIкачI, цIвецI ва мсб.). Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.

Гьар гьи чIалакай рахун хьайи­тIани, ам девлетлу авун патал цIийи са шей, затI гьасилна, акъуд­на кIанда, а чIавуз цIийи гафни арадал къведа. Гужуналди цIийи гафар туькIуьриз алахъун герек жезвани?

ЧIал девлетлу авунин рекье­ри­кай месэла кудайла, макъаладин авторди куьгьне гафарал чан хкана кIанда лугьузва. Месела, “аскер” гаф къерехда туна, “арас”, “каска” гаф гадарна, “кешке”, “алфавит” гаф са патахъ авуна, “алтабат”, “пачагь” — “шарр”, “по­ме­щик” — “наха” ва икI мадни. Кьабулзавани абур халкьди?..

Алимди гьарфаргандай ё, щ, ю гьарфар ва ъ, ь лишанар акъудун дуьз яз гьисабзава. Чна кьа­тIуз­вайвал, Ю  гьарф  ва  Ъ  лишан­ гьарфаргандай акъудун герек жезвач. Вучиз лагьайтIа, лезги чIа­лан пара гафара (югъ, юргъ, юрф, юзун, юхсул ва мсб.) ю гьарфуниз хас кьетIен сесинин ван ачухдиз къвезва.

— Ъ — лишандикай рахун хьайи­тIа, ам анжах гьакI са лишан туш, адахъ вичиз хас тир тайин сесни (аъ) ава. Месела: неъ, ваъ, яъ, маъ, муъмин, таъмин, муъминат ва мсб.

— Миш  — суффикс галай гафар макъаладин авторди туьрк чIалан­бур я ва а гафар халис лезги гафаралди эвезна кIанда лугьузва.

Зи фикир: гафар туьркверинбур яз гьисабун дуьз къвезвач.  Ам гьеле гьуьжет алай месэла я.

— Миш  — суффикс галай гафар са мус ятIани чараданбур тир жеди, амма гила абур лезгийрин гафар хьанва.

Эгер чна хайи чIалай маса чIа­ларай кьабулнавай гафар акъу­дайтIа, чахъ амукьзавайди чIал ваъ, гафарин са кIватIал я…

Ишреф Жаватов, муаллим