“Лезги газетдин” 37-40-нумрайриз акъатай алим Фейзудин Нагъиеван “ЧIалан месэлаяр гьялун квелай гатIунда” макъалади, зи фикирдалди, чIалахъ рикI кузвай гьар сад вичел желбзава.
Бязи месэлайри, дугъриданни, закни сабурсузвал кутазва.
Алимди теклифзавай вири месэлаяр кьиле тухвайтIа, лезги чIалан фонетикадин, алфавитдин къван-къванцик кумукьдач. Вири чукIурна, ахпа кIватI хъувунизни мажбур жеда. ЧукIурун регьят кар я. КIватIун, агудун, хуьн… За рикIел хкизва: фонетикадин ва алфавитдин месэлаяр алатай асирдин 50-йисарин эхирда чIалан илимдин вири къанунриз жаваб гудайвал гьялнай. Гьавиляй мад сеферда алфавитдик хуькуьруни, тайин тир къайдада авай гьарфарин кIватIалдиз тIвал ягъуни чун кIевера твада. “Алтабат”, “алифба”, я маса тIварарни чаз герек туш.
Лезги чIалал кIелиз-кхьиз кIанзавай гьар са касдивай авай алфавитдикай лап регьятдиз хийир къачуз жезвайди рикIел хуьн.
Гафар дуьз кхьинин ва дуьз кIелунин месэлаярни Фейзудин муаллимди, гафар чеб арадал атунин рехъ, тарих хвена, асул дувулдихъ галаз кьадайвал кхьин дуьз рехъ жедай” лугьузва.
И кардини чи орфографиядин кIан пад винел ийида.
Гьелбетда, авторди кьве жуьреда (кьилди ва санал) кхьизвай гафар са жуьре хвена кхьинин теклифдал (са къатда-сакъатда, бубадин кIвал — бубад кIвал, на лугьуда — налугьуди ва мсб.) рази хьун лазим яз аквазва заз.
Эхь, чпин манаяр чара тир гафар кхьинин жуьре кьилди хьайитIа, дуьз жедай.
“Яъни” гаф, зи фикирдалди, лезги чIалал кхьенвай эсерра бажагьат гьалтда.
“Яни” гаф суал я лугьузва. Эхь, суал къалурзавай гаф я. Амма чIалан паюнал гьалтайла, суалдин наклоненида авай гилан вахт къалурзавай глагол я.
“Яни” гаф, алимдин фикирдалди, союзни жеда. Дуьз я, амма союзни глагол сивяй акъудунин жуьреяр сад жедач: глагол — яни (йани), союз — яни (иани).
КIелдайбурун фикир яргъалди желб тавун паталди макъалада теклифзавай вири дегишвилериз, цIийивилериз баянар гун чаз кутугнаваз аквазвач. Лазимвал хьайитIа, а кIвалах чIалан алимрин, устадрин иштираквал аваз гьялиз жеда.
“ЧIал девлетлу авунин бязи рекьерини” наразивилер арадал гъизва.
Виш йисаралди халкьдин уьмуьрда ишлемишзавай гафарикай, асул лезги гафар туштIани, хийир къачун тавуна, абурун чкадал цIийи гафар ишлемишун эсиллагь разивал къалуриз жедай кIвалах туш. Маса чIаларай атанвай гафарикай чIал девлетлу хьунилай гъейри вуч зиян ава?
Лезги чIал араб, фарс, иллаки туьрк чIаларин таъсирдик акатун тIебии кIвалах я. Дегьзаманайрилай инихъ лезги халкьдихъ дидед чIалал кIелунин, кхьинин мумкинвал тахьайла, лезги халкь винидихъ тIварар кьунвай чIаларин векилривай тарс къачуниз мажбур хьана. И кардин нетижани лезги чIалаз а чIаларай гафар атун я.
Алай вахтунда лезги чIалан лексика авай гьалдал рази хьана кIанда, халкьди лугьудайвал, гъилевай лашунал тIурар алаз такван чаз. Гьар са лезгиди вичин хизанда дидед чIалал рахун важиблу тирди аннамишин.
Авайвал лагьайтIа, лезги чIалан гележег еке хаталувилик ква. Телевидение себеб яз, шегьерда яшамиш жезвай лезги хизанрин аялар анихъ амукьрай, гьатта хуьрерин аяларни сад масадахъ галаз урус чIалал рахазвай дуьшуьшар гзаф гьалтзава.
Мектебра кIвалахзавай гьам сифтегьан, гьам чIехи классрин муаллимрин кIула еке пар гьатзава.
Лезги чIалан муаллимрик бажарагълу, чпин пешедал ашукь, чIалан вири сирер чидайбур квачиз туш. Амма абурун кьадар лап тIимил я. Абур неинки са чпи кIвалахзавай чкайра, гьакI “Лезги газет” кIелзавайбурузни хъсандиз чизва. Яни газетдай абур аквазва. Неинки кIелзава, кхьизва газетдиз!
ТIал алай мад са месэла: гафар дуьз кхьинин къайдаяр гьам учебникра, гьам орфографиядин словарда ганва. Амма пунктуациядин лишанар эцигдай къайдаяр чи учебникра ганвай жуьре разивал къалуриз жедайди туш. Гьавиляй, гежел вегьин тавуна, пунктуациядин лишанар эцигдай къайдайрин кIватIал туькIуьрун чарасуз я.
Маса теклифарни ава:
лезги чIал ахтармишунин махсус фонд тешкилин;
фондуниз пулдин такьатар ракъурунин патахъай халкьдихъ рикI кузвай агьваллу, варлу ксар хабардар ийин;
фондунихъ вичин комиссия жен ва ада чIал ахтармишунин карда тафаватлу жезвай алимриз ктабар акъудунин патахъай лазим тир куьмекар гун ва икI мадни…
Агъали Закиров, дидед чIалан муаллим
