РикIел хуьнин ва ясдин югъ

Зи рикIел хъсандиз алама, зулуматдин дяведик цIай кутур Гитлераз чи хуьруьн кьуьзуь къарийри, дишегьлийри къаргъишардай. ГьикI лагьайтIа, гьа Гитлер лугьудай чапхунчи себеб яз гзафбур гъуьлерикай, рухвайрикай, стхайрикай, имийрикай, халуйрикай магьрум хьанай.

Ватан хуьн патал коммунистрин пар­тияди, уьлкведин кьил Иосиф Виссарионович Сталина авур Эвер гун дагъларинни рагарин арада чуьнуьх хьанвай Хпежизни, ислягь зегьметдал машгъул дагъвийривни агакьнай. Дяве лугьудай гафуни виридан ри­кIер тIарнай, гуьгьуьлар ханай. Ватандин гьарайдал фронтдиз гъиле яракь кьаз жедай вири итимар, 120-далай виниз хпежвияр рекье гьатнай. Абурукай 61 кас душмандихъ га­лаз кьиле фейи женгера телеф хьана, гел галачиз квахьна.

Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай хуьруьнвийрин женгерин рекьериз вил вегьейла,­ дамах авунин гьакъикъат ачух жезва. Дяве же­далди вилик РККА-дин жергейра къуллугъзавай пуд кас квачиз вири 1941-йисан гатуз ва 1942-йисан сиф­те кьиляй фронтдиз фена. Лежберар, муаллимар, устIарар, партия­дин къул­лугъчияр. Абур мусибатдин, гзаф магьрумвилерин женгер кьиле физвай Сталинграддин, Кавказдин, Украинадин, Ленинграддин, Москвадин, Курскдин фронтриз акъатна. Танкарин, самолетрин, артиллериядин женгер кьиле физвай, бомбайрин хар къвазвай ва вири сад-садак какахьнавай майданрал телеф жезвай, хирер жезвайбурув гъил-гъилеваз герек куьмекни агакьзавачир. Гьавиляй гел галачиз квахьайбурун кьадарни гзаф хьана. Женгера кайи, вацIара битмиш хьайи, бомбаяр вегьейла накьварик акатна, пуч хьайи аскерар вири гел гала­чиз квахьайбуруз элкъвена. Абурук есир­да гьатайбурни акатна. РФ-дин Яракьлу Къуватрин военно-мемориальный центрадин делилралди, 5 миллиондилай виниз аскерар ва офицерар есирда гьатна ва гел галачиз квахьна.

1941-йисан гатуз Ватан хуьз фейи са­ки вирибур Сталинграддин фронтдиз акъатна. Гьа и баркаллу шегьер фашист­рикай хуьдайла бажарагълу шаир Хпеж Къурбанан хва Абдуллагьа чан гана. Адан гуьгъуьналлаз Шабановрин, Эмироврин, Рамазановрин, Рзахановрин, Ме­гьамедоврин, Меликоврин, Къужаеврин, Къадашеврин, Гьуьсейноврин, Гьамидоврин, Гьайдароврин, Гьажибеговрин хизанризни туькьуьл хабарар авай чарар хтана. Колхоздин вири кIвалахар­ни тамамарзавай дишегьлийриз багърияр дяведа телеф хьун еке пар ва гъам-ха­жалат тир. ЯтIани, абурун умуд атIан­ва­­чир ва абур чпин рухваяр, гъуьлер Гъа­либвал гваз хкведайдахъ инанмиш тир.

Фронтдиз итим тефей хизан хуьре амукьнач. Бязи тухумрай, хизанрай вадалайни виниз итимар дяведиз акъатна. Сиркъийрин тухумдик акатзавай Эмиран сихилдай 10 кьегьал фена. Лап сифте гьа и тухумдиз чIулав хабарни хтана.

Ибрагьиман хва Мегьамеда Бакуда зегьмет чIугвазвай ва кIелзавай. 1938-йисуз адаз рабочийринни лежберрин Яру Армияда къуллугъ ийизни эвер гана. Ам Белоруссиядин военный округдиз акъатна. 1939-йисан 1-сентябрдиз Германияди, вичин кьушунар Польшадиз ракъуруналди, дуьньядин 2-дяведик цIай кутуна. Польшадихъ галаз махсус икьрар авай Францияди ва Англияди адаз куьмек авун лазим тир. Абуру Германиядиз дяве малумарна, амма куьмекнач. И вахтунда Советрин Союзди Белоруссиядин ва Киевдин военный округрин кьушунар Польшадиз рекье туна. Абурун арада РККА-дин сержант Ибрагьимов Мегьамедни авай. Адан часть Цисувка шегьерда акъвазнавай. 1941-йисан 21-июндиз фашистрин Германияди Советрин Союздал вегьейла Польшада авай чи кьушунри душмандин сифтегьан гьужумар чпел кьабулна, абуруз жезмай кьван рум гана, амма къу­ватар, мумкинвилер сад хьтинбур тушир.

Ибрагьимов Мегьамедан къуллугъ саки куьтягь хьанвайди тир. Адалай хизанриз апрелдиз хтай эхиримжи чарче саламрихъ, ­вичин ва юлдашрин гьалдихъ галаз кхьенвай: “Мад заз чарар кхьимир, зун июлдин сифте кьилера хкведа”. Амма Ибрагьиман хизандиз хтайди ясдин партал алукIдай хабар хьана: “Куь хва, РККА-дин сержант Ибрагьимов Мегьамед Ибрагьимович 1941-йисан юндин вацра душмандихъ галаз кьиле фейи къати женгера гел галачиз квахьна”. Хуьре ам кIани руша, багърийри гуьзетзавайди тир. Амма…

Гьа ихьтин чарар Хпежрин хуьруьз 1942-1943-йисара 36 хтана. Гьатта фикирдиз гъун четин акъваззава. Амма Советрин ва немсерин тарихчийри къейд авурвал, и йисар дяве ийизвай кьве тереф патални гзаф кьадарда къурбандар, телефвилер ва аскерар квахьай­бур хьана.

Гитлеран жаллатIрихъ галаз Эмиров Гьамидан рухваяр Вагьида, Межида, Абу­мус­ли­ма, Абдулгьея, Хидирнибиди, Ме­ликан рух­ва­яр Абдиди, Муъмина, Муслима, Исмаилан­ хва Абдула женг чIугуна. Хидирниби 1942, Абдулгьей, Абумуслим, Вагьид, Абди 1943, младший сержант Межид 1944, Муъмин, Абдул, Муслим 1945-йисуз телеф хьана. Кавказдин дагъларай яна фейи абуру Урусатдин, Украинадин, Белоруссиядин шегьерар, хуьрер, Прибалтика, Польша, Венгрия, Болгария, Чехословакия фашистрикай азад ийидай женгера иштиракна.

Жегьилар яз Ватан хуьз фейи бязи кьегьалар къе хуьруьнвийрин рикIел ала­мач. ГьикI лагьайтIа, абур гел галачиз квахьна эхир. И кар абурун багърийриз куьтягь тежедай тIалдиз ва ясдиз элкъвенай. Я абурув дяведин иштиракчийриз гузвай кьезилвилерни, куьмекарни агакьначир. Къе чаз дяведин цIук акатай рухвайрин тIва­рар кьаз кIанзава. Аю­бов Аюб, Алиев Муртузали, Апаев Ра­чаб, Апаев Нажмудин, Гуьсейнов Гьуьсейн, Гьасанов Мегьамед, Гьамзатов Аб­дулкъадир, Гьалимов гьалим, Гьайдаров тайгъун, Гьа­жибегов Гьасан, Исмаилов Кчун, Ибрагьмиов Бари, Мегьамедов Рамазан, Рамазанов Самед, Сулейманов Агъариза, Саркъиев Абдуллагь, Шабанов Али­жан­, Урдиханов Ибрагьим, Эльдаров Мукаил…

Хпежай фронтдиз гуьгьуьллувилелди фейибурун арада стхаяр ТIажиб, Межид, ТIа­либ Агьмедовар, мирес Агъа­бег Агъабеговни авай. ТIажиб дяведин лап гур ва къизгъин женгер кьиле физвай 1941-йисуз гел галачиз квахьна. Агъабег Крымда телеф хьана. Москвадин кIаник акъатай ТIалибазни фашистрин суфат, инсафсузвал патавай акуна. Ада душмандин са шумуд гьужум алуд­­дай женгериз дурум гана. Нубатдин сеферда цава немсерин хаш алай самолетар пайда хьайила, чил бомбайрикди цавуз акъатдайла, ТIалибахъни ракьун кIусар галукьна, адан япар биши хьана. Духтуррин куьмек агакьай ам Москвадин кIаник квай зениткаяр акъудзавай заводдиз рекье туна ва дяве куьтягь жедалди ада гьана яракьар акъудна. Вичелай алакьдайвал душмандиз ягъунар кьуна Межидни хуьруьз хтана. Ислягь цавун кIа­н­ик хтай стхайри колхозда кIвалах давамар хъувуна.

Хуьруьз виридалайни вилик фронтдай Мегьамед-Эмин Нежведилов хтанай. Яргъи шинель ва хурудал Ватандин дяведин 1-дережадин орден, кьве медаль алаз, са кIвач кумачиз. Им хуьруьнвияр патал еке шадвал тир. Абуруз вилералди дяведин иштиракчи, немсер къирмишай кьегьал аквазвай эхир. Касни амачир (Мегьамед-Эминан дидени буба адан цIуд йис тирла рагьметдиз фенай, фронтдиз фидайла кIвале амай гъвечIи стхани вах детдомдиз акъатнавай) кIвале хуьруьнвийри гьарда вичихъ авай ризкьи гъиз, еке межлис къурмишнай.

— Мусибатдин дяве тир, — ахъайнай заз Нежведилова, — чахъ граждан дяведа, финнрихъ галаз кьиле фейи акьунра иштиракай инсанарни галай, абурни кваз тIуб сара кьуна амукьдай. «Чаз ихьтин вагьшивилер, инсафсузвилер, къурбандар акурди туш», — лугьудай абуру. Абур гьахъ тир, гьар са чIиб чил, шегьердин гьар са кIвал, куьче патал ахьтин женгер кьиле фенай хьи, фашистар 50-100 метрдин вилик къведай, йифиз чи аскерри абур 200 метрдин кьулухъ хъфиниз мажбурдай. Пакамахъ фашистри мад еке къуватралди гьужумдай: цавай самолетри, чилелайни артиллерияди, танкари, автоматчикри… Кьуркьушумдин хар, цIай, гум, япар би­ши ийидай ванер… Бязи легьзейра гьинихъ катдатIа чиз амукьдачир.

Дяведай Гъалибвал гваз хтайбурук Мамедов Хеби, Асланов Вели, Гьамзатов Гьажикъадир, Гьажимурадов Абумуслим, Сефербегов Гьажи ва Мирземегьамед, Агьмедов Межид, Эмиров Абдулукерим, Рамазанов Гьамид, Мисриев Хизри, Шагьламазов Шагьламаз, Рамазанов Хидирнеби, Хидирнебиев Латиф, Мегьамедов ТIилиб, Исмаилов Физлидин, Тагьиров Абасагъа, Рамазанов Гьамид, Якьубов Эседуллагь, Алибегов Хисен… акатзава. Чав гвай делилралди, фронт­диз фена, душмандиз ягъунар кьуна хуьруьз 40 итим хтана. Гзафбуруз гьа виридаз акур азиятарни акуна, абурал хирерни хьана, бя­зибур есирдани гьатна.

Фашистрин концлагеррин зулумар Гьажимурадов Абумуслимазни акуна. Вете­ранрихъ галаз гуьруьшмиш хьайи вахтунда ада школьникриз ахъаяй суьгьбетрикай бязибур зи рикIел алама. Залан дуьшуьшарни адан кьилел Смоленск душмандикай хуьдайла атана.

— Фашистри къастуналди виликди гье­рекатзавай, — рикIел хкидай чинин, гъилерин ва бедендин хамунин хейлин чкаяр цIу кана, лацу хьанвай ветеранди. — Чна немсерин са шумуд гьужумдиз­ дурум ганай. Ахпа ахьтин вахт хьана хьи, чи патрумар куьтягь хьана ва абур хкидай чкани амукьнач. Захъ шимихуьруьнвини галай. Адал пис хирер хьанвай. За ам къуьнел яна тамук тухвана ва ма­садан вил хкIун тийидай чкадик саламатна. ХтайтIа, отделение алай чкадал са еке фур хьанва ва зи юлдашрин са пайни телеф хьана, амайбурални — хирер. Гила вучдайди хьуй? Амма заз веревирдер хъийидай вахт амукьнач, фашистар атана ва абуру чун, чан аламайбур, кIватIна, гьална. Белоруссияда лагерда авайла чун са шумуд кас катна. Гьайиф хьи, чун фашистрин гъиле гьат хъу­вуна. Эхир чун Италиядиз акъуднай…

Стхаяр Вели ва Магьмуд Аслановарни дяве башламишай гьа сифте кьилерай Ватан хуьз фенай. Магьмудани Сталинград душмандикай хвена ва халкьдин азадвал патал чан къурбанд авуна. Женгерай женгериз, госпиталра хирер сагъар хъийиз мад женгериз хъфизвай  Вели Кенинсбергдал кьван агакьна. Красный Знамядин орден ва са шумуд медаль алаз 1946-йисуз хуьруьз хтана.

Хпежви Сефербегов Мирземегьамедни бахтлу инсанрикай тир. Ада дяведин сифте кьилелай эхирдалди пияда кьушунрик кваз Кенингсбергдал кьван рехъ гьална. Ацалтай вири четинвилериз дурум гана. Командиррин тапшуругъар гаф текъведайвал кьилиз акъудна. Къалурай кьегьалвилерай адаз кьве орден, пуд медаль гана. Дяведилай гуьгъуьниз ада Баку шегьерда милициядин органра кIвалахна. Адан стха Гьажини РагъакIидай патан Украинадиз кьван акъатнай. Хтайла, ада са шумуд йисуз колхоздиз регьбервал ганай.

Нариман  Ибрагьимов