(Эвел 23-24-нумрайра)
Виликан нумрайра чна “Коммунист” газетди критикадин макъалайризни вичин чинра чка гузвайди къейднай. Критика, тарихда гьатнавайвал, сагълам уьмуьр, инсанрин къени рафтар, алакъаяр хуьн ва виликди тухун патал дарман хьиз герек алат (такьат) я. Гьелбетда, кар чиз, гьакъикъатдин гъавурда аваз авунвай критикадихъ ахьтин метлеб жеда.
Социализмдин демократия гьакъикъи дуьз критикади хвейидини я, виликдини тухвана. Критика квахьунни уьмуьрдивай тарихдинни гьакъикъатдин дуьз терез квахьда, къайгъусузвилерални къайдасузвилерал чан къведа. Демократия либерализмдиз, амни чкIайвилиз элкъуьн са акьван яргъалди фидач. Им чаз “перестройщикрин” кьуьруькри, адалай вилик Н.Хрущеван “къуьруьгъуьмдини” (“оттепель” лугьудайди) уьмуьрдалди субутна.
Гилан демократриз критика ерли хуш туш. Гуя ибур я ягъалмиш, я чашмиш жедайбур туш. Критика авун патал журналист сифте вич хуьдай серенжемрихъ гелкъуьн лазим я. Судди субут тавунвай кардикай кхьин лапни хаталу я. Чиновникдал вичел алукь тавуна критика авун?.. Гьавиляй чи обществода цIуд йисаралди са чIарни виликди фин тийидай гзаф крар амукьзава. Чиновникрини, чпин далу далуда туна, чеб хуьзва. Им гьихьтин демократия ятIа, гьеле садан кьилни, белки, акъатнавач.
Социализмдин демократияди, гьа жергедай яз, “Коммунист” газетдини гьахълу, дуьз критикадиз гегьенш рехъ ачухнавай. Им, чна кьатIузвайвал, гьеле “ЦIийи дуьнья” газетда Гьажибег Гьажибегов, Алибег Фатахов, “Социализмдин пайдах” газетда Исмаил Вагьабов, Зияудин Эфендиев, Къази Къазиев хьтин гьакъикъи редакторри кутур рехъ цIийи шартIара давамарун я. А газетрилайни артух “Коммунист” газетда сатирадинни критикадин тамам чинар гузвай. Сифте яз ихьтин чинар чал “Коммунист” газетдин 1958-йисан нумрайра “Тумпуз гвай Муртуз хуьрерава гьар юкъуз” лишандик кваз аквазва. Еке тумпуз (лаш) гъилевай Муртуза (умуми образ) хуьрера общественный уьмуьрдиз зиян гузвай терсер, нясер, уюнбазар “гатазвай”, абурун къван-къванцел тазвачир. Зи сад лагьай фельетон “Яд-Лахама” гьа чIавуз чап хьанай. (Редактор — Къази Къазиев).
1962-йисалай а рубрика “Къараткен” тIварцIи эвезнава. Ингье и йисан 13-апрелдин нумрада къейднава: “Чна къенин йикъалай башламишна, чи газетда гьар вацран кьвед ва кьуд лагьай гьафтейрин жуьмя йикъара “Къараткен” тIвар алаз сатирадинни юмордин пIипI гузва. Ана колхозрин, совхозрин, карханайрин, культпросвет идарайрин кIвалахда авай кимивилер ва гьакI чи общество вилик финиз манийвал гузвай диндин амукьаяр, муьфтехурар, пиянискаяр, хулиганар, чIуру къилихдин инсанар критика ийизвай макъалаяр гуда.
Редакцияди чи газет кIелзавайбурувай и пипIе активвилелди иштирак авун тIалабзава”.
И гафари куьн шагьидвалзава? Сифте нубатда, газетдихъ обществода еке къуват, авторитет ва кесер авай. Ада садакайни вил къязавачир. Газет партиядин Обкомдин, республикадин Верховный Советдин орган тир. Ада гьакъикъи гьукумдин (властдин) роль кьилиз акъудзавай. “Коммунист” газетдин критикадик акатай гзафбур чпин къуллугъар туниз мажбур хьайидан шагьидар чунни я. КьетIи серенжемар кьабулдай, кьецI гузвай крар арадай акъуддай, гьахъвал хуьдай.
Газет ва я адан къуллугъчи суддиз вугана, адал жермени илитIна лугьудай ванер а чIавуз къведачир. Демократия “чIур хьана” лугьудай “викIегьбур” гьалтдачир.
“Къараткентдин” а чIаван пIипI гилан чи газетдин кьве чин кьванди тир.
Ингье чи гъилевай 13-апрелдин нумрадин “Къараткенда” гьатнавай материалар: “Мегьарамдхуьруьн аламатар”, “Амин!”, “Сагьиб галайла”, “Азраилар”, “Бахтлу зенг”, “Кьасум-хуьруьн районда”, “Аллагьдиз шукур гъваш”, “ТуштIа — куьне лагь”. Хейлин материалар художникди чIугур шикилралдини, карикатурайралдини безетмишнава. Авторар вужар ятIа къалурнавач. Аквар гьаларай, редакциядин коллегияди и вири тIварар са тIварцIив — “Къараткендив” эвезнава.
Гуьгъуьнлай чапнавай пипIера хсуси тIварарихъ галаз Чирхчир, Фундугъбег, УстIар, маса лакIабарни гьалтзава. Имни “ЦIийи дуьнья” газетдин ирс я.
А материалрин чIалан фасагьатвал, сюжетрин туькIвейвал, месэла къарагъарунин устадвал гьиссун паталди чна абурай бязи чIукар инал гъизва.
* * *
Са сеферда Малла Нисрединан патав гашу гице лугьуз къунши атана. Малладиз ам вугуз кIан хьанач ва гьа са вахтунда ада къуншини бейкеф тавун кьетIна.
— Гашу за вав вугудай, — жаваб гана Маллади, — амма адал цуькI экIянава… Пагь, ажеб амалдар кас хьаначни и Малла Нисредин — гьикI хьайитIани вичин гаф, вичин кар винел акъудиз алакьда. Валлагь, гаф авач!
Гилалди за гьа икI фикирзавай. Амма и мукьвара зун, Абасахъ галаз таниш хьайидалай гуьгъуьниз, малла Нисредин акьван зурба кас тахьайдан гъавурда акьуна.
Нагагь Малла Нисредин Абасал гьалтнайтIа, ада Нисредин, бубайри лугьудайвал, вацIал тухвана, яд тагана хкидай. Бес-ес! Гьакьван алакьунар авай кас я Абас!..
* * *
Квез Кур хуьр (газетда икI ава — М.Ж.) ван хьайиди яни? Я. Гзафбуруз акунни авурди я. ЯтIа лап хъсан. Амма исятда квез виликрай акур яван тепедал алай Кур хуьр амач… Гила адакай килигдай вилер кIандай гзаф гуьзел чка хьанва.
Амма… (Ажеб туширни, и “амма” лугьудай гафуниз чIала чка амукьначиртIа). Амма и цIийи гуьзел хуьрени зи кьилел Агъа СтIалдал хьайи хьтин дуьшуьш къвез са кIам-шам амай…
* * *
— Им вуч я? — хабар кьуна мугьманди ван хкажна. — Клуб яни, тахьайтIа гьамам? Инихъ иеси авайди тушни?
Чи руководителди мадни са кьадар туьгьметар авуна, амма адаз жаваб гудай кас хьанач. Анжах садан сивяй ихьтин кьве гаф акъатна: “Куьне куь кьилел ктIанвай гъварар ават тавуна, инай икI саламатдиз акъатунай Аллагьдиз шукур гъваш…”
* * *
И йисара “Коммунист” газетдин редакцияда, винидихъни лагьанвайвал, яшлу ксарин дестедихъ галаз санал яратмишдай руьгь квай устад жегьилри зегьмет чIугвазвай.
Месела, 1959-йисуз Москвада Литинститут акьалтIарна хтанвай Алирза Саидовани Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова санал кIвалахзавай. Сад — культурадин отделдин заведующий (гила — редактор) муькуьди — газетдин жавабдар секретарь. Инал гъанвай хьтин юмординни сатирадин (критикадин) куьруь макъалайрин авторар гьабур ва гьа чIавуз редакциядин къваларив тупламиш хьанвай Жамидин, Ибрагьим Гьуьсейнов, Якьуб Яралиев, Буба Гьажикъулиев хьтин жегьилар тирдал шак алачир кар я. ГьикI хьи, ихьтин кхьинри а авторрин ктабрини еке чка кьунва.
Гьа и нумрада, космонавтрин йикъал ацалтнавайвиляй, Алирза Саидованни Шагь-Эмир Мурадован цавун бушлухар муьтIуьгъарзавайбур тебрикзавай шиирарни гьатнава.
* * *
Зи ракетар! Зи алимар! Зи Ватан!
Вуж акъваздач къе куь вилик метIерал!
Зи арифвал, зи муьгьуьббат, зи виждан
Агакьнава тамарзу тир гъетерал.
Зун-цIакул я, халкь — лувар я уьлкведин,
Гар алахьиз, экъечIзавай цаварал.
Ашукь я зун, гьейран я зун вядедин
“Восток” алай муьтIуьгъ тежер луварал…
(А.Саидов)
* * *
Урус жегьил, совет инсан, игитрин игит,
Ви гьунардин тариф ийир гафар хьанва кьит…
Шад йикъара гатфарин
Лап яргъара цаварин
Лув гана вун къекъвена,
Баркалла ваз, Гагарин!
ЦIийи тарих я ви гьунар,
На кутуна цавук гурар…
“Коммунист” газетдин женгчивилин руьгь къалурзавай материалар саки гьар са нумрадай кIелиз жезва.
“Гумадин пердедик” (авторар — М.Салигьов, М.Шайдаев. “Коммунистдин” 1962-йисан 50-нумра). Газетдин 3-чинин са пай кьунвай чIехи макъалада Ахцегь райондин хипехъанри Мугъанда кьуьд акъудзавай гьалдиз къимет ганва. Ана майишатдин руководителри, кьилдин къуллугъри рехъ ганвай еке кимивилер, гъалатIар дуьздал акъуднава. И кар макъаладин кьиляй ва кьилдин паярайни аквазва: “ИкI тахьун мумкин тир”, “Ленг хьанвай резервияр”.
“Ни гьинлай чешне къачун лазим я?” (автор — А.Гьажиев, 51-нумра) макъалада Рутул райондин хуьрерин культурадин кIвалера авай гьал, кIвалахда ачухзавай гъалатIар дуьздал акъуднава.
“ЦIийи рекьи” пас кьунва, ам алудун лазим я” (автор — А.Агьмедов, газетдин махсус корр., 61-нумра). И макъала Кьасумхуьруьн райондин Испикрин “ЦIийи рехъ” колхозда авай гьалариз талукь я.
Чна тIварар кьур вири макъалайрай авторрин хатI, кьатIунар, журналиствилин кеспидин истемишунриз вафалувал, гьахъунин тереф хуьз кичIе туширвал лап хъсандиз кьатIуз жезва.
Куьрелди, чун рахазвай девирда (1962-1972-йисар) “Коммунист” газет вичин пешекарвилинни, идейнивилинни, чIалан жигьетрайни виниз тир дережайрихъди фена. Адахъ гьам авторрин, гьам кIелдайбурун лап къуватлу дестеяр хьана. Газетдин тираж а йисара, чахъ авай делилралди, 20-25 агъзурдав агакьзавай. Газет Дагъустанда хьиз, Азербайжанда, Москвада, Къазахстанда, Туркменистанда, яни лезгияр яшамиш жезвай виринра кхьизвай. Им Советрин демократиядин истемишун ва тIебиатни тир…
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
