Са кьадар вахт идалай вилик дагъустанвияр чпин рахунра “варяг” лугьудай гаф ишлемишиз гатIунна. Асул гьисабдай, “варяг” этнографиядин термин я. Дегь заманайра скандинавриз “варягар” лугьуз­вай. Им къадим урусрин “викинг” гафунин са жуьре я. Малум тирвал, и гафунихъ маса ма­на­ни ава.

Тарихдин чешмейрай хабар жезвайвал, IX асирда яргъал девирда сада-садахъ галаз дявеяр тухвайдалай кьулухъ чи йикъарин кеферпатанни рагъакIидай патан Урусатдин шаркь па­тан славянринни, финнринни Угориядин тайифайрин са паюни гьахълудаказ регьбервал гун ва къайда хуьн патал патан кас герекзавайди кьетIна.

“6370-йисуз (862-йис) гьуьлелай анихъ патанбурун, урусрин патав фе­на”, — суьгьбетзава “Вахтарин йисарин повестди”. “А патанбуруз урусар лугьузвай… Урусар аламатдинбур я лагьана. Славянри гьарайна: “Чи чил къадимди ва девлетлуди я, анжах къайда авач. Ша регьбервал гуз. Чпин тухумарни галаз пуд стха хкяна, абуру чпихъ галаз пара урусарни гъана. Сифте нубатда абур славянрин патав фена. Ладогу шегьер арадал гъана. Ана чIехи стха Рюрик акъвазна. Синеус — Лацу вирел, пуд лагьайди – Трувор Изборскда амукьна. Гьа патанбур себеб яз “Урусрин чил” тIвар акьалтна”. Гьа икI, вахтар алатайла, регьбервал гуз паталай теклифай вирибуруз варягар лугьуз гатIунна.

Урусрин бязи тарихчийри Рюрикакайни адан стхайрикай авай риваят гьакъикъатда тахьай вакъиа яз гьисабзава. Идан себебни риваятда ихтилат физвай девир идалай вилик хьайи Видукинд Корвейскийдин “Саксайрин амалрин” (тахминан 925-973-йисар) девирдиз ухшар хьун я. Эхиримжида бриттар саксайрикай тир пуд стхадин — Лотадин, Урианадин ва Ангуселян патав фена ва абуруз чпиз регьбервал гун теклифна: “Гегьенш, и кьил, а кьил авачир, девлетрив ацIанвай уьлкве куь гьукумдин гъиле тваз гьазур я…”. Лагьана кIанда, ихьтин — сад-садаз ухшар вакъиаяр ачухарнавай риваятар маса халкьарихъни ава.

Жемиятрин арада мукьвал-мукьвал къал-макъал, гьатта ягъунар жезвай девирра, гьалар пайгардик кухтун ва къайда хуьн патал кье­тIи серенжемар кьабулдалди, паталай регьбервал гудай касдиз теклифун, гекъигайла, хъсан рехъ яз кьабулиз же­да. Эгер па­тан кас къалмакъалра авай кьве те­рефдини санал теклифнавайди тир­тIа (къе­цепатан къуватри къастунал илитI та­вуна), ам хушдиз кьабулзавай ва кьве терефни адан гьукумдиз муь­тIуьгъ жезвай. И дуьшуьшда ам къайда хуьн патал атанвай дуванчи хьиз аквазвай. Гьа са вахтунда адан хиве еке жавабдарвални гьатзавай: мисал яз, ада, чуь­руьк­риз рехъ тагун патал, кьве терефни­ рази жедай къарарар кьабулна кIанза­вай. Эгер адан гьукумдилай те­рефри­кай сада наразивал авунай­тIа, ам “къай­да тваз атанвай дуванчи” яз амукь­завачир ва цIийи гъулгъуладин ле­пе къарагъун мумкин тир. Эгер патан­ касди вичиз кIандай сиясат тухуз хьа­най­тIа, ада вичи вичиз жаза гьазур­завай.­

Чуьруькар, къалмакъалар авай чIавуз дявеяр тухузвай кьве терефди патан касдиз теклифдай къарар санал кьабулуни, чи фикирдалди, же­миятдин чрайвилин, адахъ арадал атанвай четин гьалдай экъечIдай рекьер жагъурдай алакьунар хьунин гьакъиндай шагьидвалзава.

Лагьана кIанда, Кьиблепатан Да­гъустандин халкьарин тарихдани “варягрин” къуллугърикай менфят къачур дуьшуьшар гьалтзава. Анжах дагъвийри паталай чпин чирхчирриз теклифзавай. Абурни, адет яз, къунши хуьре ва я вилаятда яшамиш жезвабур тир. Мисал яз, 1382-йисуз кьиле фейи дяведилай кьулухъ Ширвандай монголрин администрация ва  эхиримжи ширваншагь-кесранид чукурнай. Гьукумдин кьиле шейх Ибрагьим Дербенди акъвазна.

Газет кIелзавайбурун фикирдиз ЦIахур хуьруьн тарихдиз талукь, пачагьлугъдин офицер И.Линевича ахъайнавай вакъиа гъиз кIанзава:

“Эвелдай вири цIахур халкьди (абурун кьилин хуьр ЦIахур тир) азад тайифа тешкилзавай. Гуьгъуьнлай, къайда-къанун хуьн патал, халкьдин арадай са регьбер хкяна. Адалай кьулухъ къвезвай регьберар хкядайла гьуьжетар, наразивилер пайда жез гатIунна, халкь ла­гьай­тIа, тухумриз пай хьана. Гьар са тухумдиз гьуькумдин кьиле чпин векилрикай сад хьана кIан­завай. Ихьтин шартIара са халкьдикай тир тухумар сад-садаз душманар жез га­тIунна.

И гъулгъула секинарун патал халкьди гьукумдин кьиле вири тухумрив сад хьиз эгечIдай кас тайинардай къарар кьабулна. Гьа икI, регьберар бегрикай хкягъиз гатIунна. Къейд ийин хьи, бегар ЦIахурда яшамиш жезвай­тIани, абур кьилдин, садалайни аслу тушир ксар тир. Чебни иниз, халкьди чукурайдалай кьулухъ, гила чилин винел аламачир дагълух “ХицI” тIвар алай хуьряй куьч хьанвайбур тир.

Регьбер хкягъуниз талукь мярека­тар эвел ЦIахурда, гуьгъуьнлай Елису хуьре кьиле физвай. ЦIахурдин агьалийрилай агакьнавай малуматрай хабар жезвайвал, резиденция Елису хуьруьз хутахунин себеб ихьтинди тир:

Халкьдин винел гьукум гъиле гьатайдалай кьулухъ бегар гьахъсузвилериз рехъ гуз гатIун­на. Ихьтин шар­тIа­ра халкьдин арада наразивал арадал атана. Жемятдиз бегар тахтунай вегьез, абур хизанарни галаз чукуриз кIан хьана. Им XVII асирдин эвел кьил тир. Арадал атай чуьруькда бегрин хизандай тир кIвачерал залан са дишегьли къутармиш хьана. Амни ягъунар гатIунай чIавуз Мыхых (Микик) хуьре мугьманда авай. Ам анай Елисудиз катна ва ина адаз гада хьана. Гележегда гьа и гада халкьди регьбер­ яз гьукумдиз кьиле хкяна. Тарихда ам I Али бег хьиз машгьур я. Гьа и чIава­лай кьулухъ цIахуррин регьберар Елисуда яшамиш жез гатIунна ва абуруз сул­танар лугьузвай…” (Кавказдин дагъвийрикай малуматрин кIватIал, Тиф­лис, 1873-йис, 7-выпуск).

Мумкин я, жуьреба-жуьре халкьариз “варягри” регьбервал гайи де­вирар­, дуьшуьшар мадни хьун. Са кар якъин я, абурукай гзафбуру тайин тир халкьа­рин тарихда кье­тIен чка кьунва.

Бедирхан Эскендеров, тарихчи