Вири республикада, гьар са хуьруьн уьмуьрда, яшайишда, инсанрин кьисметда гьич гуьзлемиш тавур дегишвилер арадал къвезвай, чка-чкада колхозар, школаяр, гьукумдин идараяр, агьалийриз къуллугъдай маса карханаяр ачухзавай ва ге­ле­жегдихъ инанмишвал артух жезвай вахтунда  Советрин Ватандал фашистрин Германияди вегьена, дяве башламиш хьана лагьай хабарди дагъвияр лап перишан авуна. Гьа са вахтунда абур Ватан душман­дикай хуьдай фикирдални атана. Идан гьа­къиндайни саки вири хуьрера кьиле фейи митингри ва анрал чеб гуьгьуьллувилелди фронтдиз фидайдакай малумарай агъзурралди кьегьалри шагьидвалзава.

Митингар, собранияр Сулейман-Стальский (а чIавуз Кьасумхуьруьн) райондин хуьрерани кьиле фена ва ком­мунистри виридаз ватанпересвилин жигьетдай чешнени къалурна. Гьа сифте гуьгьуьллубурун дестейрик кваз фронтдиз ВЛКСМ-дин Дагобкомдин виликан сад ла­гьай­ секретарь, СССР-дин ВЦИК-дин член Аб­дужамал Мегьтиев, Да­гъустандин зегь­мет­дин резервдин управленидин начальникдин заместитель Мегьамед-Гьанифа Шайдаев, КПСС-дин Кьасумхуьруьн райкомдин инструктор Шамсудин Самедов, халкьдин судья Мегьамедагъа Букаров, Уллугъетягърин хуьруьн школадин директор Сейфуллагь Гьабибов ва гзаф масабурни фенай. Комсомоларни коммунистрилай гуьгъуьна акъвазнач. Кьасумхуьруьн райондай фейибуру Ватандин ЧIехи дяведин лап кар алай женгера ва вири фронтра иштиракна, уьтквемвилелди, дирибашвилелди душмандиз рум гана.

ИкI, Кеферпатанни РагъакIидай патан фронтда Новгород шегьердин пак чилер хуьдайла Шихидхуьряй тир муаллим-пулеметчик Абдулгьят Жамалдинова зурба игитвал къалурна. Ада кьилди са шумуд сятда немсерин гьужумдиз жаваб гуз, вичихъ галай аскерриз кьулухъ хъфена цIийи сенгер кьадай мумкинвал гана. Дагъвиди гьа и женгина 40 немс телефна.

Татарханд хуьряй тир ва 1938-йисалай Советрин армиядин жергейра авай офицер Гьажикъурбан Гьажимегьамедова мотомеханизированный частарихъ галаз Кишинев шегьер хвена. Бельцы шегьердин кIаник хьайи хер сагъар хъувурдалай кьулухъ ада Москвадин кIаник кьиле фейи къизгъин женгера иштиракна. Взводдин командир тир ада ахпа пулемётчикрин ротадиз, штурм ийидай батальондиз регьбервал гана. Великие Луки шегьер азад авурдалай гуьгъуь­низ Гьажимегьамедован батальонди Смоленскдин къваларив гвай душмандин мягькем сенгеррай пад акъудна. Дагъвидин ихьтин викIегьвал Яру Пайдахдин орден гуналди къейдна. Витебск областдин Городок шегьер душмандикай азаддайла къалурай игитвиляй адаз Александр невскийдин орден гана. Кенигсберг къачудайла адан ла-йихлувилер Яру Пайдах орден кьвед лагьай сеферда гуналди къейдна.

Дяведин йисара викIегь аскеррикай, офицеррикай армиядин газетриз гзаф макъалаяр акъатайди я. Ахьтинбурун арада Макьарин хуьряй тир лейтенант, танкист Сейфуллаев Асалини авай. ВикIегь, зирек, алакьунар авай дагъвидал мотострелковый рота ихтибарзава. Ахпа ам танкарин 5-армиядин 215-бригададин батальондин командирдин заместителвиле тайинарзава. Сталинграддин терефда нубатдин гьужумда Сейфуллаев авай танкуни цIай кьуна, экъечIна катайтIа, танк рекьел аламукьда ва гуьгъуьнлай къвезвай чи танкаризни рехъ агалда. Лейтенантди вичин юлдашриз танкунай экъечIдай буйругъ гана ва вичи цIай алахьзавай танк виликди гьална. Дуьз мумкинвал хьанмазди, ам танкунай экъечIна. Ихьтин викIегьвал авур танкистдикай, лезгидикай фронтдин са шумуд газетди кхьенай. Адан лайихлувилер Яру Пайдахдин, Александр Невскийдин, Ватандин дяведин орденралди къейднай.

Ватан душмандикай хуьз райондин са гъве­чIи хуьр тир КуркIурхуьряй пуд стха фе­най: Межид, Мурад ва Исрафил Къачаевар. Пудани чпин ватанпересвилелди, уьтквемвилелди, душмандиз рикIелай тефидай ягъу­нар кьуналди чпин тIварар даим авуна­, хайи Ватан патал чанарни гьайиф атанач. Межид Сталинграддин женгера телеф хьана. Взводдин командир тир Исрафила Кавказ патал кьиле фейи женгера чан гана. Зурба ва акьал­тIай викIегь разведчикдиз элкъвей Мурада командиррин лап четин ва муракаб буйругъар кьилиз акъудна, душмандин сирер чирна, сенгерар регьятдиз къачудай мумкинвилер яратмишна. Душмандин далу патаз физ, ада са шумудра чан алай фрицар гъана. Адан кьегьалвилерикай «Дагъвияр Россиядин аскерар я» ктабда кхьенва.

Фашистар лугьудай чапхунчияр Москвадин къваларив барбатI авунин женгера Татарханд хуьряй тир гвардиядин лейтенант Якьубов Велимета иштиракна. Ада Волоколамск шегьредин къерехда авай Михнево, Пролетарский, Кашира шегьерар душмандин гъиляй ахкъудун патал вичелай алакьдай вири авуна. Москвадилай ам Берлиндал­ кьван фена ва ада пуд орден, муьжуьд ме­даль­ ва Верховный Главнокомандованидин патай хейлин чухсагъулар къазанмишна.

Берлиндив агакьай аскеррик Цмурдилай тир Мегьтиев Мирзабегни акатзава. Вичин сифтегьан женгерив ам Сталинграддин патарив гатIунна. Лейтенант-танкистди душмандин акьван техника, аскерар телефна хьи, адан викIегьвилерикай са шумудра фронтдин газетра макъалаяр чапна.

Ватандин вилик чпин буржи лайихлувилелди тамамарай, гьукуматдин чIехи наградайриз лайихлу хьайи районэгьлийрин арада цмурви Алисултанов Тагьирбег, хпитIви Агьмедов Таиб, старший лейтенант Мегьамедэмин Ибрагьимов, лейтенант Фаталиев Гьажи, Кьасумхуьрелай тир Селимов Мейбула, политрук, капитан Гьабибов Сейфуллагь, цавун стрелок Атлуханов Фейзуллагь, Гьабибов Уруж, дирибаш аскерар Исрафилов Али, Гьажиев Сиражидин, Агъаханов Ханмегьамед ава.

Векьеларви Фейзуллагь Атлуханован женгер Кавказ душмандикай азадзавай вахтунда башламиш хьана. Лезги хци Крым, Бе­лоруссия, Польша патал ва Германиядин­ чилелни женгер чIугуна. Къалурай игитви­лерай адаз Яру Гъед, Ватандин дяведин 1-дережадин орденар, “Дирибашвиляй”, “Кавказ хуьнай”, “Кенигсберг къачунай”, “Германиядал гъалиб хьунай” медалар гана.

Лугьун лазим я хьи, Кьасумхуьруьн райондай фронтдиз фейибурукай 1300 аскерди Ватандин азадвал, аслу туширвал ва ге­лежегдин абадвал патал чанар гана. Со­вет­рин миллионралди агьалийри хьиз, абуруни хсуси ивидалди, чпин ватанпересвал, садвал, стхавал успатна.

Са рахунни алач, Советрин армиядихъ ахьтин зурба агалкьунар, гъалибвилер жеда­чир, эгер далудихъ зегьметчи халкь галачир­тIа. Душман Кавказдин шегьерриз, хуьре­риз гьахьайла, Дагъустандин ва гьакI Кьиб­ле­­патан Дагъустандин халкьарни Терек, Су­лак вацIарин ва Дербент шегьердин къваларив фашистрин кьушунриз акси сенгерар туь­­кIуьрунив эгечIнай. Кьасумхуьруьн райондайни пуд агъзурдав агакьна инсанар фенай.­

ГьакI анриз арабаяр, яцар, балкIанар рекье тунай. Махачкъаладин оборонадин комитетдин къарардалди партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин секретарь К.Беделов ва тешкиллувилинни инструкторский отделдин заведующий М.Къафланов зегьметдин фронтда зегьмет чIугвазвай 7 ва 8 лагьай ба­тальонрин комиссарарвиле тайинарнай. ХъуьтIуьн варцара къайи ятара кIвачер, гъилер, нерар къаю тухванатIани, азарлу хьа­натIани, дагъвийри чпин вилик эцигай тапшуругъар вахтундилай вилик кьилиз акъудна. Виридалайни гзаф коммунистар Гъазимегьамедов Гуьлмегьамед, Исакьов Мирза-Бала, Абдуев Эмин, Салигьов Играмудин, Балаев Гьажимегьамед тафаватлу хьана.

Маджалисдин мулкуна сенгерар туь­кIуьр­дайла кьасумхуьруьнвийри Абуталиб Абилован регьбервилик кваз зегьмет чIугу­на. Гьакъисагъвилелди, четинвилериз дурум гуз зегьмет чIугур 738 районэгьли «Кавказ хуьнай» медалдалди къейд авунай.

Яракьлу къуватар суьрсетдалди, пар­тал­ралди таъминарунин, фронтдин фондуниз танкар, самолетар гьазурун патал пулдин такьатар кIватIунин кардани кьасумхуьруьнвийри чешне къалурна. Райондин общественный майишатра кIвалахиз амайди яшлубур, дишегьлияр, аялар тир. Лежберрин, малдаррин, багъманчийрин, саларбанрин везифаяр хиве гьатай абуру югъ-йиф талгьуз зегьмет чIугуна, производстводин планар садни зур, кьве сеферда тамамарна. “Коммуна” колхоздин зегьметчияр тир М.Мегьралиева йикъан норма 5 сеферда, А.Шарифова — 2,5, У.Саламовади 2 се­фер­да артух кьилиз акъудна. Вад йикъан муддатда колхозникри кьве гьафтедин кIва­лах тамамарна, гвенар гвена. Гьа и жуьреда Сталинан, СтIал Сулейманан тIва­ра­рихъ галай ва “Колхоздин пайдах” тIвар алай майишатрин зегьметчийрини кIвалах­за­вай.

СССР-дин Верховный Советдин депутат Зарбаф Жафаровади регьбервал гузвай “Правда” тIвар алай колхозди цазвай техилар кьве сеферда артухарна. КуркIур­хуьруьн зегьметчийрин агалкьунрикай Дагъустандилай къерехризни хабар хьана. Колхоздиз гьатта къецепатан уьлквейрайни кваз журналситар атана.

Районэгьлийри “Дагъустандин комсомолец”, Мегьамед Гьажиеван тIварунихъ галай бронопоездар, Валентин Эмирован, Шамилан тIварарихъ галай авиа­эскадрильяяр, танкарин колоннаяр патал агъ­зур манатралди пуларни, къизил-гимишни, багьа маса шейэрни гана. Гьавиляй райондин чIехибурун тIварунихъ Иосиф Сталинан къул алаз 1943-йисан апрелдин вацра ихьтин тел хтана: “Советрин Союздин Яракьлу Кьушунрин къудрат ва къуват артуха­ру­­нин­ мураддалди, само­лётар, танкар, бро­не­поездар гзаф акъудун паталди Яру Армия­дин­ фон­дуниз 1704000 манат ва 680 пут хуьруьн майишатдин суьрсет гайи Кьасумхуьруьн райондин зегьметчийриз зи ва Яру Армиядин патай стхавилин салам ва баркалла!”­

Районэгьлийри фашистри кьунвай чилерилай катай, багъри инсанрикай магьрум хьайи ва фронтда душмандихъ галаз къизгъин женгер чIугвазвай офицеррин хизанрин, етимрин, хендедайрин гьакъиндайни къайгъу чIугуна, абур яшамиш жедай кIва­лералдини, недай-хъвадайдалдини, алукI­дайдалдини таъминарна. Кьилинди, абурув са дидедин веледрив хьиз эгечIна. Ихьтин стхавал, дуствал, инсанпересвал къалурайвиляй, вири халкьар сад хьана душмандиз хуруз экъе­чIай­виляй, вирида са кар па­тал — Гъалибвал патал душмандихъ галаз бягьс, далу пата гьакъисагъвилелди зегьмет чIугурвиляй Германиядин чапхунчияр чпин магъарадиз фена барбатIни авуна, абурув магълуб хьунни кьабулиз туна.

Эхирдай са алава хъийиз кIанзава, райондин кьиле авай ксарилай гатIунна вири агьалийри Ватандин ЧIехи дяведа женгер чIугур, Гъалибвал патал чпин чанар къурбанд авур гьар са кьегьал рикIел хуьзва ва абурун чешнедалди акьалтзавай несилдиз дуьзгуьн тербия гузва.

Нариман Ибрагьимов