Муаллим — им  гьеле къадим девиррилай авай, гьа са вахтунда гьамиша  баркаллу, еке гьуьрметдиз лайихлу тир пеше я. ГьикI лагьай­тIа, чIехи жезвай аялдин — гележегдин несилдин — зигьин, фагьум, къанажах арадал гъизвайди, адаз писни хъсан чирзавайди ва, гьелбетда, уьмуьрдин рехъ хкягъиз куьмек гузвайди муаллим я. Муаллимди чи уьмуьрда кьунвай чка иллаки алай вахтунда, уьлкведа школайрин кIвалах дегиш  хьанвайла  якъин жезва.

АкьалтIай важиблу ва муракаб тир и пешедин сирерикай ва алай аямдин муаллимдин ва образованидин идарадин руководителдин кIвалахдиз  ийизвай истемишунрикай чна и мукьвара Кеферпатан Кавказдин образованидин  виридалайни чIехи центрадин — РД-дин “Республикадин образованидин центр” ГБОУ-дин директор, Дагъустандин педагогрин Ассоциациядин председатель  Анжела  Байрамбеговна  Байрамбеговадихъ  галаз сугьбетна.

• Анжела Байрамбеговна, куьне Республикадин образованидин центрадин регьбервал ийиз са шумуд йис хьанва. Адан ­ве­зифаяр квекай ибарат я?

— Кеферпатан Кавказдин мулкунал виридалайни екеди тир  алай аямдин школа яз чи центрада  гьам ана кIелзавай аялриз дерин чирвилер гун, гьамни муаллимрин пешекарвилин дережа хкажун патал лазим вири шар­тIар ава. Центрадин бинедаллаз гьар гьафтеда  Дагъустандин образование еримлу авунин институтдин  пешекарвилин дережа хкажунин курсара чирвилер къачузвай муал­лимар патал ачух тарсар, мастер-классар, классдин сятер кьиле тухузва. Центрадиз гьам школайрин директорар, гьам заместителар, муаллимар, гьакIни вожатыяр мугьман жезвай дуьшуьшарни тIимил туш.

• Куь фикирдалди, чирвилер гунин карда къенин юкъуз муаллимдин роль гьихьтинди я?

— Образованидин гьерекатдин юкьни юкьва гьамиша муаллим ава, — гузвай тарсунай, гьакIни психологиядай, физиологиядай ва методикадин рекьяй  дерин чирвилер авай  муаллим.  Муаллим — им образованидин  вири къурулушдик гьерекат кутазвай къуват, адан “рикI” я лагьайтIа жеда. Ада  гьевеслу ийизва, желбзава. Муаллимдин рикI желб ийидай акунар, аялриз ам ва адаз аялар кIан хьун — ибур инновациядин рекьяй къаришмиш хьун истемиш тийизвай терефар я. Муаллимдин анжах са гафуни, ам килигунин тегьерди ва тарсуниз ийизвай итижди чна вирида гуьзлемишзавай хьтин, яни хъсан  нетижайрал гъизва. Виниз тир техно­логийрин са тадаракдивайни ам эвезиз жедач.

• Амма, тарсар гунин инновациядин къайдаяр куьне ишлемишзава, яни?

— ГьикI лагьайтIани, чун XXI асирда яшамиш жезва эхир, ва къенин юъуз виниз тир технологийри  акьван яргъаз камар къачунва хьи, абур гьатта мектебривни агакьнава. Къенин юкъуз чалай муаллимдиз алай аямдин къайдада тарсар гун патал жезмай кьван гегьенш мумкинвилер гуз алакьзава. РикIел ала­ма, гьеле 8-9 йис идалай вилик чи мектебда сад лагьай интерактивный доскаяр пайда хьайила, зун геометриядин тарсуна стереометрия чириз башламишзавай классда авайла, заз, лугьун, мультипликациядин аламат сифте сеферда акунай: аялди доскадилай тупIалди тухузва ва адавай шикил чIуг­ваз жезва. Исятда аялдиз вичин вилералди къалурун, ам гъавурда тун, адав вичин фикирда  кIалуб туькIуьриз ва кьиле авайди уьмуьрдиз кечирмишиз тун  патал муаллимдин гъиле зурба къуват ава. Зи фикир­далди, образованидин хиле зурба агалкьун — им интерактивный техника ишлемишун я. Заз доскадал график туькIуьрзавай­вал, патав ла­гьайтIа, пробиркайра са куь ятIани кьур-кьур ийизвайвал акурла, зун жуван фикирдал мад­ни кIеви жезва. Им вилик финин зурба кам я.

Исятда чна биологиядин тарс патал программаяр авай 3D-проекторар къачузва. Инсанди айнаяр алукIзава ва адаз, мисал яз, клетка пай жезвайвал вичин вилералди аквазва. Эгер дерин чирвилер, хуш къведай къилих авай, аялрал рикI алай  муаллимдал алай аямдин технологияр алава хъувуртIа, чирвилер гунин гьерекат итижлуди ва гьевес­ламишдайди жезвайдал шак алач. Им иллаки важиблу я, гьикI лагьайтIа, вири и терефар кваз кьурла, аялди хъсандиз кIелда ва, тарс итижлу хьайила, адалай вири крар алакь­да. Алай аямдин виниз тир технологий­рин тадаракри классда тухузвай тарсарикай лезет хкуддай мумкинвал гузва.  Школайриз яргъал мензилда аваз (дистанционный) чирвилер гудай къайда атуни лагьайтIа,  гьатта акьалтIай татугай шартIар авай чкайра яшамиш жезвай аялризни виридалайни хъсан муаллимрин  тарсарихъ яб акалдай мумкинвал гузва. И кар кьилиз акъудун патал кьве пай лазим я: хъсан муаллим ва техника.

• Куьне муаллим образованидин гьерекатдин кьилин пай я лугьузва. И жигьетдай, куьне къуллугъчияр хкядайла гьихьтин терефрал амал ийизва?

— Абурухъ ахьтин ерияр хьун лазим я, гьихь­тинбурукай суьгьбет ийиз регьят я, жа­гъу­риз — четин. Муаллимдихъ галаз сифте сеферда гуьруьш хьайила, за адан акунриз фикир гузва.  Чи патара, вучиз ятIани, и  тереф­ са акьван кваз кьадач. Зун патал  лагьай­тIа, муаллимдин винел патан акунар, гьихьтин яш­да аваз хьайитIани, гьейранардай кьван хъсанбур хьун важиблу я. Аялриз чпин муал­лимди месикай къарагъна  классдиз  гьерекатнавайди ваъ, и гуьруьшдиз гьазурвал акунвайди, яни дуьз парталар хкянавайди, гуьрчег кIвачин къапар алайди, тамамдиз къай­дада авайди акун лазим я. Педагогдин къамат — им адахъ хьун лазим тир дерин чирвилерихъ галаз сад хьтин важиблувал авай тереф я.

Ахпа зун  а касдин образованидиз килигзава. За, дуьз лагьайтIа, жуван уьмуьрда сад­­рани ва садавайни дипломдин къиметар авай чар истемишайди туш, — утанмиш я. Ам­ма, муаллимди гьи вуз акьалтIарнаватIа, ва­жиблу я. Заз, гьелбетда, муаллимдин виликан  кIвалахдин тежриба итижлу я. Эгер ихтилат жегьил пешекардихъ галаз кьиле физ­ватIа, ам мектебдиз гьихьтин фикир аваз атан­ватIа чирзава. Идалай кьулухъ чна еке  фикир  тербиячивилин институтдиз гузва.

Им зи уьмуьр я. И кардал зи гзаф рикI ала. Ам за арадал гъайи шей я. Адахъ за ба­г­ьа къимет ганва. Ам за жуван сагъламвилихъ къачунва, амма гьелелиг завай и кар кьилиз акъудиз жезма. И инсанрал зи рикI ала. Абур зи виридалайни мукьвал тир дустар я. Абур зи вири я. За и кар гьикI жуваз кIанзавайтIа, гьакI кьилиз акъуднава. Идалай артух къуллугърин мумкинвилери зун садрани желб авурди туш. Вири и терефар кваз кьуна, заз жув хъсан мектебдин хъсан дирек­тор я лугьуз кIан­зава. Им зи зегьмет, зи агалкьун, зи гьава я.

• Куьне йисан вахтунда гзаф кьадар кIва­лахар тамамарзава. Куьн агакь гьикI ийизва? Квез кIвалахда ни куьмек гузва?

— Школадин руководитель хьун гзаф жавабдар ва муракаб кIвалах я. И карда гзаф кьадар сабур, инсанрихъ галаз рафтарвалдай бажарагъвал герек я, гьикI лагьайтIа, чIе­хи ксаривни  дуьздаказ эгечIдай  къайда чир хьана кIанда. И рекье за жуван макьсадар кьа­тIунзава ва абурув агакьарунин патахъ еримишзава. Жуван кIвалахда зун галат жезвач, вучиз лагьайтIа, захъ са инанмишвал ава: эгер вири крар секиндиз ва фагьумна ийиз, кар алай шейэриз сифте фикир гуз, важиблу тирбур туширбурукай  къакъудиз чир хьайитIа, вири крар вахтунда акъудиз алакьда. АкI я хьи, гуя  залай гзаф кьадар шейэр алакьзава, вучиз лагьайтIа рикIивай инанмиш я: гьикьван гзаф крар пландик кутунватIа, гьа­кьван гзафбур алакьзава. Исятда зун гъавурда гьатзавайвал,  агалкьунрал гъайи саки вири къарарар мумкин тушир макьсадрив агакьарунин  мурадрал бинеламиш тир. Куьмек лагьайтIа, и карда заз зи гъилик кIелза­вай аялри  гузва, — бязи вахтара аялдин вилериз килигайла, анай адан руьгьдин михьивал аквада ва и сафвиле жув михьиз цIрада. Аялрин рикIера фашалвал авач. Гьаниз килигна, заз коллектив идара авун четин жезвач, вучиз лагьайтIа, вири алакъаяр сад-садан гъавурда акьунин, ихтибарвилин гьиссерал бинеламиш яз туькIуьрзава.

• Центрадин руководитель хьунилай гъейри, Куьн Дагъустандин педагогрин Ассоциациядин председателни я. И кIвалахд­и­кай вуч лугьуз жеда?

—  Республикадин образованидин центр Региондин общественный “Дагъустан Республикадин педагогрин ассоцияция”  тешкилатдин­ бинелу майданни я. Ассоциацияди об­разо­вание гунин  сиясатдин стратегия ва тактика уьмуьрдиз кечирмишунин карда Да­гъус­тан­дин образованидин ва илимдин министерстводихъ галаз амадагвалзава. 18 предметдин ре­кьерай республикадин педагогвилин шерикрин­ кIватIал тупламишнавай Ассоциациядиз са шумуд йисуз регьбервал ийиз, сифте нубатда­ зун муаллимриз пешедин рекьяй виниз финин­ карда жезмай кьван куьмек гуз алахъзава.

Гьа и кар патал чна Дагъустандин образо­ванидин ва илимдин министерстводин, жеми­ят­дин къурулушрин векилрин иштираквал аваз, республикадин вири  муниципалитетрай­ тир  муаллимрин слетар, семинарар-совеща­нияр ва образованидин форумар кьиле тухуз­ва, анрал образованидин рекье арадал къвез­вай хци месэлаяр, кар алай проектар ве­ревирд­­­зава. И мярекатри муаллимриз тарсар гунин методикадай ва теориядай алава чирвилер, сада-садан тежрибадикай менфят къачу­дай, кар алай месэлаяр тайинардай ва абур гья­лунин рекьер жагъурдай мумкинвал гузва­. Инанмиш я, ихьтин кIвалах­ди муаллимар ва аялар патал гегьенш мумкинвилер ачухзава, итижлу инновациядин про­ек­­­тар кьи­лиз акъудиз куьмек гузва, абуру ла­гьайтIа республика­да образованидин ери хкаждай рекьер ачухза­ва­.

• Малум тирвал, Центрада акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин рекье еке кIвалах тухузва. Ина лап хъсан музей ава, мукьвара кадетрин класс ачухнава…

—  2018-йисан декабрдиз РД-дин “Республикадин образованидин центр” ГБОУ-дин бинедаллаз Региондин военный ва ватанпересвилин тербиядинни  кIелзавай жегьилар военный къуллугъдиз  гьазурунин центр ачухнай. Вилик эцигнавай макьсадар кьилиз акъудун патал  мярекатар, серенжемар, конкурсар ва викторинаяр кьиле тухузва.  КIелунин йисан вахтунда ина, гзаф кьадар аялрин иш­тираквал аваз, жуьрэтлувилин тарсар ва классдин сятер, рикIел хуьдай ва Россиядин­ аскервилин баркаллувилин йикъариз талукь суьгьбетар  кьиле тухузва.

“Лацу дурнайрин югъ”, “За жуван ихтияррин шикил язава” конкурсар, “Кьушунрин жергейра акъвазиз ярамиш я” къугъун, аялрин об­щественный  тешкилатрин Йикъаз талукь мяре­катар тешкилун ва кьиле тухун, Юнармиядин, РДШ-дин жергейриз кьабулун. Вирироссиядин “Рекьин тийидай полк”, “Георгиевский лент”, “Гъалибвилин тар” серенжемра иш­тиракуни тарихдин жигьетдай Зурба  Гъалиб­­вилин важиблувилел аялрин фикир желбзава.

ЧIехи фикир РЦО-ди школа кIелзавай аялрин диде-бубайрихъ галаз санал ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин месэладиз гузва. Хизан тербияламишунин карда виридалайни важиблу субъект я. Диде-бубаяр тербияламишунин кардал желбунин  ва и рекье арадал къвезвай месэлаяр гьялунин кIвалах классдин сятера, собранийра,  мектебдин патав гвай чкаяр къацу авунин, аваданламишунин карда иштиракуниз эвер гуналди, саналди тир экскурсияр тешкилуналди, спортдин  “Буба, диде ва  зун — спортдин хизан” къугъунар, “Бубайрин меслятар” собранияр тухуналди кьиле тухузва.

2019-2020- кIелунин йисуз РД-дин  “Республикадин образованидин центр”  ГБОУ-да, военный ва ватанпересвилин тербиядин системадин пай яз  РД-дин силисдин комитетдин кадетрин 10-класс ачухна. Кадетрихъ кье­тIен парталар, тафаватлу жедай лишанар  ава. Абуру жегьил кадетриз чпин низам хуьнин карда куьмекзава. Кадетрин классар патал сад лагьай важиблу мярекат  Кьин кьун тир. Мярекатда диде-бубайри, муаллимри, гьуьрметлу мугьманри иштиракна. РикIел аламукьдай и юкъуз кадетри, мугьманрихъ галаз санал,  Гъалибвилин 75 йисаз талукьарнавай РикIел хуьнин аллеядин бине кутуна. Халисан итим, ватанперес, мумкин я, гележегдин офицер тербияламишун мектебдин баркаллу везифайрикай сад я.

• Малум тирвал, Центрадин ва Ассоциациядин кIвалах тек са Дагъустан Республикадалди сергьятламиш жезвач, яни?

— Гьелбетда, хъсан нетижайрив агакьарунин карда важиблу элемент сад-садахъ галаз­ алакъада аваз кIвалахун я. Ассоциацияди Москвадин, Казандин, Калининграддин, Астрахандин, Ульяновскдин ва Ярос­лавлдин, Ар­хан­гельскдин, Волгограддин ва Крас­нояр­ск­дин  образованидин кар алай тешкилатрихъ га­лаз сихдаказ алакъада аваз кIва­лахзава. Кье­тIен алакъаяр чахъ Казандин федеральный университетдихъ галаз арадал атанва: абу­рухъ галаз чна Россиядай тир 800 иштирак­чи кIватIай “Ингилис чIалай тотальный диктант”­ проект саналди кьилиз акъуднава. Идалайни гъейри, чна са жерге международный кон­курсрани, вирироссиядин ачух тарсара, ве­би­нарра, видеоконференцийра иштиракзава. Сад-садан культурадихъни чIалахъ галаз та­ниш хьун патал Австралиядин, Германиядин, Китайдин мектебра кIелзавай аялрихъ галаз санал  телемуькъвер-видеотарсар кьиле тухузва.

• Куь фикирдалди, алай аямдин муаллим гьихьтинди хьун лазим я?

— Вири аямра муаллимдин ерияр сад хьтинбур тир ва ихьтинбур яз амукьзава: аялрал ва вичин предметдал  рикI алай ва намуслу, дуьз инсан хьун. Алай вахтунин жеми­ятда, зи фикирдалди, вичи вичин алакьунар да­тIана хкажиз, цIийи чирвилер жагъуриз, адетдинди тушир жуьреда фикириз алакь­дай­ касдихъ къимет ава. Гьа ихьтинди хьун лазим я алай аямдин муаллимни. Ада аялдиз, сифтени-сифте, масадан куьмек гала­чиз чирвилер къачуз, адетдинди тушир, яратмишунин жуьреда фикириз чирун лазим я. Кьилинди, алай аямдин муаллимди вахтунихъ галаз сад хьиз камар къачун важиблу я.

Заз чи республикадин вири муаллимриз бахтлубур хьунин алхишар ийиз кIанзава, гьикI лагьайтIа, къайгъуйрани четин месэлайра батмиш жезвай касдивай бахтлу аял тербияламишиз жедач. Аялдин яратмишунин алакьунар ачухарун патал лазим шартIар тешкилун  муаллимдин асул везифа  тирди рикIелай ракъурна виже къведач.

Жасмина  Саидова