(Эвел — 11, 13-14-15-нумрайра)
Виликан нумрайра чун 1943-йисуз арадал хкай “Лезги газетдин” (а чIавуз “Социализмдин пайдах”) редакциядин коллективди ва адан мухбирри халкьдив а четин ва гьакьван муракаб девирдин вакъиайрикай дуьз информация вахт-вахтунда агакьарун патал кьиле тухвай важиблу кIвалахдикай, милли журналистика вилик тухун патал чпин вири мумкинвилер ва къуватар кардик кутур журналистринни публицистрин, алимринни муаллимрин, яратмишдай интеллигенциядин сифте жергедин векилрикай (З.Эфендиев, И.Вагьабов, Н.Агьмедов, М.Гьажиев, А.Абилов, Гь.Аликберов, Р.Юсуфов, Р.Гьайдаров ва мсб.) раханва.
Дяведин имтигьанри чи халкь неинки тупламишна, лигимарна, гьакI адан яратмишдай цIийи къуватарни хейлин уяхарна. А четин шартIара чи журналистикадиз лап жегьил ва савадлу векилар тIимил атанач. Абурун жергеда чпин сифте эсерар гьа йисара кхьей, гележегда чи публицистикадинни журналистикадин, эдебиятдинни медениятдин зурба дестекар хьайи Къази Къазиев, Къияс Межидов, Шагь-Эмир Мурадов, Абдул Муталибов, Альдер Билалов, Шихнесир Къафланов, Мегьамед Къуруш, Кьасум Фаталиев, Гелхен Мухтар ва масабур авай.
Абуру тарс, чи классикадай хьиз, (Е.Эмин, Кь.Саид, СтIал Сулейман, А.Фатахов, Н.Шерифов ва мсб.) чпин яшариз килигна, дяведиз тухун тавур, амма зегьметдин фронтда сифте жергейра хьайи Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиравай, газетдин кьиле акъвазай Зияудин Эфендиевавай, Исмаил Вагьабовавай, масабурувай къачуна.
Гьелбетда, чпи дяведин цIун хура чанар гайи СтIал Мусаибан, Балакъардаш Султанован, Агъалар Гьажиеван, Мемей Эфендиеван ирсни чи жегьилрив гвай. (Абурун гьакъиндай 1971-йисуз Дагучпедгизда чапнавай “КьатI хьайи симер” ктабда суьгьбетнава).
Дяведин цIаярай хтай Насруллагь Эфендиева (Н.Нури) Агьед Агъаева, Искендер Къазиева, Серкер Мингьажиева, Имамудин Апаева, Рагьим Рагьимова, Тагьирбег Алисултанова, масабуру чи журналистика, литература, илим, культура вилик финик чпин пай кутуна.
Чаз гьа девирда милли журналистика вилик финиз чпин къуватар серф авур дестейрин векилрикай гегьеншдиз суьгьбет авун кутугнаваз аквазва. Сифте нубатда, а залум дяведа Ватан хуьн патал чпин чанарилай гъил къачур уьтквем рухваяр рикIел хкун чи эвелимжи везифа я.
* * *
Балакъардаш СУЛТАНОВ “ХХ асирдин Гомер” СтIал Сулейманан багъда битмиш хьайи билбилрикай сад я. Адахъ галаз гьа са вахтунда шаирдин хва СтIал Мусаибани, адан дустар тир Альдер Билаловани, МутIагьир Разахановани чпин эсерар яратмишзавай. Жуьреба-жуьре йисара иниз, Сулейманаз чпин эсерар кIелиз, Алибег Фатаховни, Къияс Межидовни, Мемей Эфендиевни атанай. Балакъардаш Султанова дяведилай вилик чапдиз акъудай хейлин эсерар тунва. “Вахаз”, “Стахановчияр гвена”, “Май”, “Яру аскердиз”, “Батрак Агьмедан кьиникь” (поэма), “Шаир Абдулкьасимаз элегия”, “Кал-садакьа”, “КIани руш” ва масабур. И шииррай ва поэмадай Б.Султанов чранвай шаир тирди, Сулеймана кутур рехъ ада устадвилелди давамарайди аквазва.
Дяведиз ам хайи хуьре муаллимвилин пешедилай фенай. Къанлу дяведи адан гел квадарна. А чIавуз ада теснифай гьич са чIални чи гъиле гьатнавач. Бес ада хуьруьз, вичин рикI алай кайванидиз ва аялриз (рекьидайла адан 31 йис тир) чарар кьванни кхьеначни? Кхьена! Амма чи гъиле затI авач. И кардикай шаир С.Саидгьасанова вичин са чарче икI кхьизва: “Балакъардаш фронтда авайла, адан юлдаш Нисейхалума хуьруьн почтальонвиле кIвалахзавай. Фронтдай хквезвай пуд пипIен чарар гваз ам гагь садан, гагь масадан варцел фидай. Амма пара вахтара залан хабарар авай “телерни” гваз финиз мажбур жезвай. Гьа ихьтин туькьуьл телдин хабар Нисейхалума вичини вахчуна: 1943-йисуз душмандихъ галаз хьайи къати ягъунра викIегь лезги шаир, ватанперес, уьмуьрдал рикI алай кьегьал хва. Б.Султанов телеф хьана”.
* * *
Мемей ЭФЕНДИЕВ… Гьамни дяведа телеф хьана. Ам 1903-йисуз Кьурагь райондин КьепIиррин хуьре дидедиз хьана. Винидихъ чна тIвар кьунвай “КьатI хьайи симер” ктабда адакай кхьенва: “1929-йисалай КПСС-дин член яз, ада руководство гудай жавабдар къуллугърал кIвалахна: рабфакдин заведующий, ВКП(б)-дин Дагобкомдин сектордин заведующий, ДАССР-дин наркомпросдин учебно-методический сектордин заведующий, педрабфакдин директор, ВКП(б)-дин Агъул райкомдин 1-секретарь хьанай… Ватандин ЧIехи дяведа телеф жедайла Мемей Эфендиеван 41 йисни хьанвачир…”
Дяведиз фидалди вилик адан, чи учебный хрестоматийрани гьатнавай “Комсомолар”, “Кьаркьулуфни тIиб”, “Пионер” ва маса эсерар малум тир. Гьайиф хьи, шаирдин гзаф затIар 30-йисарин жазайрин вахтунда тергна. Гзаф маса дафтарарни нин гъиле гьатнаватIа малум туш. Амма чи гъиле М.Эфендиеван хтул, вични дяведа хьайи муаллим ва духтур гиливи Жамалдин Керимханован кIваляй халудилай хуьре амай хтулдиз — Жамалдинан гъвечIи стха Мингьажидиназ хтанвай чар гьатна. Ана кхьенва: “Мингьажидин, ваз зун авай чкани ва за ийизвай кеспи чир хьана кIанзава. Зун авай чка фронт я. Маса фялевал, лежбервал, муаллимвал, канцелярдин кIвалах ина авайди туш. За, Жамалдина хьиз, хирер хьайибурун хирер сагъар хъийизвайди туш. Зи кеспи хирер алачир немсерал хирер авун ва абур гурбагур авун я. Дяведин къалин чкада зун жеда. Зунни тупчидин вилик-кьилик квайбурукай сад я. Гила вун гъавурда гьатна жеди… Исятда йифен сятдин пуд я. Квез ширин ахварар атурай. Зун къаравулар ахтармишиз фида. 20-май, 1943-йис”.
Ихьтин чарар чи хуьрериз гьикьван хтанатIа низ чида? Амма санал кIватIна, чапдай акъудна, несилриз раиж авунвач.
Шаирди дяведилай вилик кхьей
“Гьазур я чун
Авун патал,
Чи душманар
КьатI-кьатI, кьатIар…” гафариз вири уьмуьрда вафалувал къалурна. Ам 1944-йисан 6-апрелдиз Одесса областдин Коментариевский райондин Сочевка хуьруьн патав игитвилелди телеф хьана. Адахъ старший лейтенантдин чин авай.
* * *
СтIал МУСАИБ… Дяведиз фидайла Мусаиб вичин бубадин тIварунихъ галай пединститут акьалтIарнавай, вичин шииррин кьилдин ктабни акъатнавай шаир, СССР-дин писателрин Союздин член, РСФСР-дин Верховный Советдин депутат тир. Ада ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомда пропагандиствиле кIвалахзавай. Вичел дяведиз тухун тавун патал бронь алайтIани, адалай, Ватан кIеве авайла, архайиндиз акъвазиз алакьнач. Адан уьмуьрдин юлдаш Бесхалум халади, 1992-йисуз Агъа СтIалдал чун гуьруьшмиш хьайила, икI рикIел хканай: “Мусаиб хуьряй дяве башламишай гьа сифте йисуз фенай. Машмашар агакьнавай бере тир. Фронтдиз физва лагьана, адак гьич са жуьрединни къалабулух, инанмишсузвал квачир. Ам, адетдин кардин гуьгъуьниз физвайди хьиз, гьакьван мукьуфдивди гьазур хьана фена… Дяведа чун гъалиб жедайдахъ ам инанмиш тир. Мусаиб телеф жеда лагьана, зун агъадачир. Дяве куьтягь хьана, йисар алатайдалай кьулухъ за а кар аннамишна…”.
Мусаиба фронтдай кхьей са чар зи гъиле адан бубадин музейдай гьатнай. Ана кхьенва: “Зун гьелелиг сагъ-саламат я. Душмандихъ гужлу къуват аватIани, чна, адан хура жуьрэтлувилелди акъвазна, женг чIугвазва. Чандик са стIал иви кумай кьван гагьди за ва зи юлдашри диде-Ватан хуьн, алчахрин мурдар къастар кьилиз акъат тавун патал и женг зайифардач лагьана, кьин кьунва…”
Ватандин тIвар рикIе аваз,
Чун дяведиз физ гьазур я.
Фикирар сад халкьар галаз,
Совет уьлкве хуьз гьазур я.
Вич пехъи тир а фашист лам,
Чи Ватандиз вегьейла кам,
Дуьньядайни терг ийиз ам,
Чун вири сад хьиз гьазур я!
— кхьенай шаирди гьеле 1941-йисуз. И кьинез ам вичин эхиримжи нефесдалди вафалу хьана. Ада 1942-йисан эхирра Сталинград патал чIугур женгера игитвилелди чан гана. Адан тIвар Мамаеван тепедал хкажнавай пантеонда къизилдин гьарфаралди атIанва.
* * *
Агъалар ГЬАЖИЕВ. Писатель ва фольклорист Хуьруьгай тир. Гьеле 1940-йисуз ада чи халкьдин хурун эсерар санал кIватIна, чапдай акъуднавай. Лезги халкьдин игитвилин эпос “Шарвилидикай” сифте яз хабар гайидини гьам тушни бес!
Дяведин вахтунда ада урус ва лезги чIаларал цIудралди лап хъсан очеркар, памфлетар, эвер гунар кхьена. “Гитлеран хам за хтIунда!” эсер иллаки гужлуди, кIелзавайбур игитвилерал руьгьламишзавайди я.
Гьайиф хьи, Агъалар Гьажиевазни Гъалибвилин югъ аквадай кьисмет хьанач. Рагьметрай чпиз, дяведай тахтай вирибуруз.
* * *
Къафкъаз ФЕТЯГЬОВ. 1923-йисуз Миграгъа дидедиз хьайи ада хайи хуьруьн мектебдин 9-класс акьалтIарайла, Ватандин ЧIехи дяве башламишна. Ам, мектеб акьалтIар тавуна, Миграгърин избачдин заведующийвиле кIвалахал акъвазна. Адан рикI халкьдин манийрал, макьамрал, кьуьлерал алай, халкьдин сиверай манияр кхьин хъийидай. Вичин шиирар кхьинални ам рикIивай машгъул тир, хуьре халкьдин театрдин бине кутазни алахънай. Сифтегьан тамашайра ада бязи кьилин роларни тамамарнай.
1943-йисуз ам гуьгьуьллудаказ дяведиз фена. Гьа йисуз Кавказ патал женгера телеф хьана. Кучукнавай чка малум туш.
Чав адан са шумуд эсер агакьнава, абур 1994-йисуз чапдай акъуднавай “Миграгърин булахар” кIватIалда гьатнава. Ингье абурукай са чIал.
Ватан
Вун зи экв я, зи азадвал,
Ви къадир заз чида, Ватан.
Ви дагъ патал, ви багъ патал
Зун женгиниз фида, Ватан.
Ашукь я зун ви цуькверал,
Ви цаварал, ви чилерал,
Ви гьар ккIал кьаз гъилерал,
Хатайрикай хуьда, Ватан.
Ви хурай за шуьрбет хъвана,
На заз акьул, лувар гана.
Вал за, рикIин мани хьана,
Баркаллувал гъида, Ватан.
Мердали Жалилов
