Дуьнья, девир датIана дегиш жезва. Гьар са вахтуниз вичин кьетIенвилер, кьегьалар хас я. Абур чна эбеди рикIера хуьзва ва чпин чешнейралди жегьил несил тербияламишзава. Уьмуьрда аквадай хьтин гел тур халис ватанпересрикай сад ахцегьви бажарагълу инженер, “Дагдизель” заводдин директордин заместитель, Каспийск горисполкомдин председатель хьайи Мегьамед-Эмин Герейханов я. Машгьур инкъилабчи Юсуф Герейханован (КПСС-дин Сулейман-Стальский райкомдин 1-секретарвиле кIвалахзавай ам 1929-йисуз кулакри яна кьенай, адан тIварцIихъ майишат, чIехи хуьр гала, ана памятник хкажнава) имидин хва.
Мегьамед-Эмин 1921-йисуз Ахцегьа, Бакуда нафтIадин мяденрин фяле Гьажимегьамедан хизанда дидедиз хьана. Гьамиша Бакуда кIвалахал алаз, ахпа фад кечмиш хьайи буба адаз саки акунач. ДатIана дидедин, бадейринни чIехи бубайрин хъсан тербиядик акатай зигьинлу гада зегьметдихъай кичIе тушиз, гьар са кар чирунал рикI алаз чIехи хьана. Ахцегьрин машгьур школадин 7-класс агалкьунралди акьалтIарна, ам Каспийскда “Двигательстрой” карханада токардин учениквиле кIвалахал акъвазна. Гьеле школада аваз адаз и чIехи карханадикай хабар авай: ана адан дустари кIвалахзавай. Гележегда Мегьамед-Эмина вичин вири уьмуьр кьвед лагьай ватан хьайи Каспийск шегьердихъ ва адан чIехи карханадихъ галаз алакъаламишна. Дирибаш гадади са куьруь вахтунда токарвилин ва са жерге маса пешеяр чирна, ам игьтияжлу пешекардиз элкъвена.
Гьеле 1939-йисуз, лугьудайвал, дуьньяда “барутдин ни акъатнавайла”, заводди ВМФ-дин игьтияжрин затIар-яракьар акъудиз, йиф-югъ кIвалахзавай. Чинеба, гьакI ачухдаказ инсанрин вири рахунар дяведиз гьазур хьуникай тир, Германиядихъ галаз кутIуннавай ислягьвилин икьрардихъ садни инанмиш тушир. 1941-йисан 21-июндиз дяве эгечIайла, ина садни тажуб хьанач, зегьметдин фронтда фялейри кьве къатда гъилер къакъажна. Са гьафтедилай хьиз Мегьамед-Эмин вичи кIвалахзавай 5-цехдин начальникдин кьилив фена, фронтдиз рекье тунин патахъай адан вилик арза эцигна. “Вуча, вазни кIвалахдикай кьил къакъудиз кIанзавани? Бес аскердин гъиле авай яракь ни гьазурда? Чи фронтдин вилик квай жергедин женг ина станокрихъ гала”,- хъел атана яшлу начальникдиз, арза къазунна гадарна. Хушуналди фронтдиз финин арза гваз ам военкоматдиз фена, гьанани кьабулнач, адаз “бронь” авай. Дугъриданни, парабур армиядиз тухвана, цехра фялейринни устIаррин еке кьитвал гьиссзавай ва гьа са вахтунда дяведин заказар артух жезвай. Заводдин руководстводи Мегьамед-Эминан пешекарвилин, гьакI инсанрихъ галаз рафтарвилеринни тешкилатчивилин алакьунар гьисаба кьуналди, ам цехдин мастервиле тайинарна. Шад, дирибаш жегьил итим (а макъамда ам “Баркаллу зегьметдай” Гьукуматдин медалдизни лайихлу хьанвай) коллективда виридаз пара кIандай. Амма Мегьамед-Эмин цехда авай вичелай тежрибалу фялейри буйругъарни теклифар гьикI кьабулдатIа лугьуз, кьве рикIин тир. Цехда гьавайда садни инжиклу тийидай, иллаки тежрибалу пешекаррив меслят къачудай тегьерда эгечIдай жегьил мастер вирибуру хушдиз кьабулна.
Дяведилай кьулухъ Мегьамед-Эмин вичихъ галаз санал кIелай руш Хадижатал эвленмиш хьана. Жегьилрин мехъер зегьметчи коллективди халис сувариз элкъуьрна. Хадижатакай адаз уьмуьрдин вафалу юлдаш, куьмекчи хьана ва саналди абуру туькIвей чIехи хизан кутуна. Заводдин дирекциядин теклифдалди Мегьамед-Эмин Махачкъаладин механический техникумдин йифен отделенидик экечIайла ва ахпа кIвалахдайлани Хадижатакай адаз еке куьмек хьана. Гьавиляй 1952-йисуз М-Э. Герейхановалай агалкьунралди техник-технологвилин диплом къачуз алакьна.
1952-йисуз Мегьамед-Эмин Гьажимегьамедович КПСС-дин обкомдин партшколадин курсантвиле, ахпа Каспийск шегьердин исполкомдин председателдин заместителвиле кьабулна ва са йисалай партиядин Каспийск горкомдин кьвед лагьай секретарвиле хкяна. Гуьгъуьнлай рейсадвилелди сесер гуналди горисполкомдин председателвилин чIехи къуллугъ ихтибар авурла, халкьдин вилик адан жавабдарвал мадни артух хьана. Гьамиша михьидаказ, чешнелудаказ кIвалахиз вердиш регьбердин хиве им еке пар ва ихтибарлувал тир. Халкьдин ихтибардиз ам вафалуни хьана. Эхь, шегьер ва адан агьалияр хъсандиз чизвайвиляй, фялевилелай жуьреба-жуьре къуллугърал хкаж хьана, инсанрихъ галаз хуш рафтарвилелди кIвалах-дай девлетлу тежриба авайвиляй регьимлу рикIин, юмшагъ къилихрин адавай и кIвалах гьакъисагъвилелди кьиле тухуз алакьна. “Нагагь хизанда уьмуьрдин юлдаш Хадижатан патай рикIин динжвал, куьмек хьаначиртIа, бажагьат, завай йикъа датIана 10-12 сятдин залан зегьметдиз дурум гуз жедай…”, — хиве кьадай касди. Кьуд веледдин буба, ам иллаки жегьил шегьерэгьлийрин месэлайрив къайгъударвилелди эгечIдай. Эвелимжи нубатда, жегьил хизанрин игьтияжар фикирдаваз, Мегьамед-Эмина Каспийскдин Ленинан куьчеда 140 кIвалин дарамат хкажна, гатуз аялри ял ягъун патал пионерлагерь ачухна, яшайишдин хсуси кIвалер эцигун патал гзаф аялар авай хизанриз чилин участокар чара авуна, культурадин Дворец эцигна, Каспий гьуьлуьн къерехдив ял ядай багъ кутунив эгечIна ва икI мад. Адан регьбервилик кваз Каспийск шегьер къвердавай гегьенш ва гуьрчег жезвай ва ихьтин баркаллу крарилай шегьерэгьлиярни пара рази тир.
Са кIусни дамах гвачир, медени регьбер мукьвал-мукьвал шегьердин производстводин, гьакI образованидин, здравоохраненидин, культурадин идарайрин коллективра гьар жуьре мярекатрал инсанрин юкьва аквадай. Горисполкомдин председатель мукьувай чидай ксари къейдзавай: “КIвалахда Герейханован инанмишвал ам тир хьи, ада вичин вилик квайбур мажбуридаказ ваъ, сабурлудаказ гъавурда твадай. Гафунин иеси тир ада вичин патав атай садни нарази яз тадачир ва алакь тийир крарни хиве кьадачир. Шегьердин мэр иллаки яшлубурувни набутрив мукъаятлудаказ эгечIдай, камаллу агъсакъалрин меслятрихъ яб акалдай”. Хайи ватандихъ, Ахцегьа авай багърийрихъ галазни сих алакъаяр хуьз, абурун хийир-шийирдикай хкечI тийидай мумкинвал жагъурдай.
1963-йисуз, 42 йисан яшда аваз, далудихъ производстводин ва регьбервилин еке тежриба галай ам мад производствода герек атана, багъри шегьердин цIийи кархана — ЗТМ (завод точной механики) кIвачел ахкьулдунал желбна. Дугъри я, садлагьана къуллугъдай агъуз вегьинихъ маса, гьахъ хуьнин къастунал кIевивалунин себебни авай. Сифте цехдин начальниквиле, ахпа кадрийрин рекьяй директордин заместителвиле кIвалахиз, ада са куьруь вахтунда производстводин процесс куькдик кутуна. Кьве йисалай ам 30 йисан вилик производстводик экечIай хайи “Дагдизель” заводда яшайишдин месэлайрай директордин заместителвиле ва кьвед-пуд йисалай ЗТМ-дин сад лагьай отделдин начальниквиле тайинарна.
Хъсанвал галачир писвал жедач, анжах гила Мегьамед-Эминаз хизандиз, аялриз артух фикир гудай, гьатта сагъламвал хуьн патал дачадин участокда кIвалахдай мумкинвал хьана. Адан гъвечIи багъда Ахцегьай гъана акIурнавай бубайрин сортарин ичеринни чуьхверрин, хутаринни машмашрин тарари гьар йисуз вижевай бегьерар гузвай. Амма кIвалах тийидай базардин ва суварин йикъарани ял ядай мажал авачиз яргъал йисара чIугур жавабдар зегьметди михьи рикIин итим, вичи хиве кьазвачиртIани, такьатсуз авунвай: арабир чинебадаказ ам рикI кьаз ацукьзавай. 1983-йисан 6-июндиз, 62 йисан яшдаваз Мегьамед-Эминан рикI акъвазна. Рагьмет хьуй вичиз.
Инсандин уьмуьр тунвай крара, невейра давам жезва лугьудайвал, Мегьамед-Эмина Хадижатахъ галаз кьуд руш (Фатима, Разия, Роза, Жанет) халис ватанпересар яз тербияламишна, виниз тир образование къачунвай пешекарар жедай мумкинвал гана. Къе жавабдар къуллугърал алаз халкьдин арада гьуьрмет къазанмишнавай ва гьардаз вичин къулай кIвал-югъ авай, мегьрибан бадейрин дережайриз акъатнавай абурузни чпин лайихлу веледар, хтул-птул ава. Баркаллу чIехи бубадин тIвар-кар абуру пакдиз хуьзва.
Дашдемир Шерифалиев
