Алибег Фатахован — 110 йис

Пара мурдар девирда яшамиш жезва чун. Ихьтин девирар виликдайни хьайиди я. Аквадай гьаларай, Омар Хайяман девир­ни чи девирдиз ухшарди тир. А зурба шаир­ди вичикайни вичин девирдикай икI лагьанай­:

Зун, аквар гьал, чIуру къилих квай  инсан я:

Писбур вири, душманар хьиз,  заз такIан я.

Зи девир заз акьван мурдар  вахт хьиз ава, —

И девирдай заз, ам туна, катиз кIан я.

Хайяман и гафар зи рикIел, вучиз ятIа­ни,  Алибег  Фатахов  хайидалай кьулухъ 110 йис тамам хьанвай и йикъара хтана. Чи культурадин рекье вичин чан гайи, адан уьмуьрда виридалай важиблу ксарикай сад тир шаирдин, прозаикдин юбилей 8-ап­релдиз хьайиди культурадихъ галаз ала­къа авай ва адав гьич гекъигни тежедай ксариз эхиримжи вахтара “халкьдин ша­ир” ва маса машгьур тIварар гузвай ида­райрикай садан рикIелни атанач. Заз чиз, и кар чи девирдин мурдарвилин лишанрикай я…

Девирар гьикьван чIурубур хьайи­тIа­ни, чи культурадин дараматдин дестекар тир ксар рикIелай алудна кIандач, чна абу­руз лайихлу къимет гун лазим я.

Алибег Фатаховаз къимет гун, адан зурбавал кьатIунун патал са адан девирдиз фикир гун бес жедач, а кар патал чи культурадин тарих вири санлай фикирдиз хкун герек къведа.

Малум тирвал, чаз ашкара тир лезги культурадин тарих Къавкъаздин Албаниядин девирдилай башламиш жезва. Албания мукьвал-мукьвал Персиядин чапхундик акатзавайтIани, а вахтар чи ата-бу­байрин культура хсуси, милли бинедал алаз гегьенш жезвай вахтар тир. Амма VII асирда чи дагълариз арабар акъатна. Абурулай гуьгъуьниз  атай чапхунчийри (са шумуд жуьре туьркери, иранвийри ва мсб.) лезгийрин культурадиз милли бинедал алаз гегьенш жедай, виликди фидай мумкинвал хганач. Чапхунчийри и сия­сат мусурманвилин пайдахдик кваз кьиле тухванай.

Гьелбетда, ихьтин шартIара лезги культура, милли литература арадал атун мумкин кар тушир. Амма XIX асирда и шартIар дегиш хьана: Къавкъаз Урусатдин пачагьди Персиядин шагьдивай къакъудна. Са кьадар йисара цIийиз атай чапхунчийри чкадин халкьар, абурун дуланажагъни кваз михьиз чпиз муьтIуьгъариз алахъна, абурухъ галаз еке дявеяр тухвана, амма и кар алакь тавурла, абуру чкадин дагълух халкьариз чпин дуланажагъ чпиз кIандайвал кьиле тухудай ихтияр гана. Ихьтин шартIар арадал атайла, лезгийрин бахтуни гъана — Куьреда еке бажарагъ авай ялцугъви, гележегда халкьдин арада “Етим Эмин” тIвар алаз машгьур хьайи Мегьамед-Эмин аваз хьана. Ада, лезгийрин милли адетар ва милли культура бинеда аваз, лезги чIалал литература арадал гъана. Ада кхьей яратмишунрай лезгийриз виликдай ашукьрин манийрай гагь-гагь акваз хьайи чпин милли къамат акуна, гьавиляй лезгийри ам чпин виридалайни рикI алай шаир яз кьабулна.

Етим Эмина лезги гаф искусстводин кьилди са алатдиз элкъуьрна. И карди лезги поэзия ашукьрин яратмишунрикай хкудна, кхьенвай литературадин бине кутуна. Гьа икI Е. Эминакай лезги литературадин буба хьана.

Амма литература — им тек са поэзия туш. КIвачел акьалтнавай литературадихъ эсерар туькIуьрнавай тегьеррин (драма, лирика, эпос) ва къайдайрин (проза, поэзия) жигьетдай жуьреба-жуьре хилер жеда. Гьайиф хьи, Етим Эмин лезги литература кIвачел къарагъариз агакьнач — ам залан азардик фад кечмиш хьана.

И кар Алибег Фатахован хиве гьатна: ада Эминан кар давамарна, лезги литературадиз эсерар туькIуьрунин тегьеррин ва къайдайрин жуьреба-жуьревал гъана. Ида А.Фатаховакай Етим Эминан кар давамарзавай ирссагьиб авуна. Эгер Етим Эмина лезги литературадин бине кутуна­тIа, Алибег Фатахова а литература кIвачел къарагъарна. Мягьтел жедай кар ам я хьи, и зурба кар ийиз алакьай касдин рекьидайла 25 йис тир…

Алибег Фатахов виликан Куьре округдин (гилан СтIал Сулейманан райондин) Цмур тIвар алай хуьре 1910-йисуз фяледин хизанда дидедиз хьана. Дуланажагъдин дарвили 11-12 йиса амаз ам эвелдай хуьре, ахпа шегьерда кIвалахуниз мажбурна. Кьуд йисуз ам Бакуда амукьна. Ана Алибегакай ФЗУ-дин ученик хьана, ада нафтIадин мяденра фялевал авуна ва по­лит­грамотадин курсар акьалтIарна. Ам пе­чатникрин Союздин ва ВЛКСМ-дин членвилиз гьахьна, рабфакда кIелна, ам­ма а чкада кIелун куьтягь тавуна, хуьруьз хтана. Гуьгъуьнлай 17 йис хьанвай Алибегакай Цмурдал, Курхуьрел ва Агъа СтIалдал комсомолдин активист хьана.  ВКП(б)-дин Куьре округдин комитетди жегьил гада партиядинни комсомолдин къуллугъчияр гьазурун патал Буйнакскда ахъайнавай курсариз ракъурна ва 1928-йисан майдин вацралай августдал кьван Алибега а курсара кIелна. И чIавуз ам ана тарсар гузвай филологиядин алим Гь.Гьажибеговахъ галаз таниш хьана.

Алибега курсар куьтягьай 1928-йисан гад кьетIен вахт тир. А йисан июлдилай латин гьарфаралди, лезги чIалалди “ЦIийи дуьнья” газет акъатиз башламишна. Сифтедай А. Фатахов газетдин селькор тиртIа, 1928-йисан сентябрдилай ам жавабдар секретарвиле тайинарна. Редактор Гь.Гьажибеговахъ, редакцияда кIвалахзавай 3.Эфендиевахъ, Гь.Аликберовахъ, А.Вагьабовахъ ва масабурухъ галаз санал вичин вири къуват, чирвилер, бажарагъ А.Фа­тахова газетдин таъсир гужлу авуниз, девирдин чIехи идеяяр халкьдив агакьаруниз серфна.

Гьа девирда ада лезги литература кIва­чел къарагъарун патални вичин еке къу­ватар эцигна. Виликдай, А.Фатахован юбилеяр хьайила, а жегьил касдихъ литаратурадин жигьетдай зурба бажарагъ авай, лугьун адет тир. Амма къе, заз чиз, лезги литература гегьенш хьун, вилик тухун патал адан яратмишунрин кьетIен метлебдикай рахун герек я.

Лезги поэзиядиз А.Фатахова гъайи виридалай зурба цIийивилин метлеб ачухун патал 1967-йисуз литературовед Ф.И.Вагьабовади ихьтин гафар кхьенай:

“Малум тирвал, Фатаховал къведалди лирикадин поэзиядин сергьятрай экъечIиз кIанз /масабуру/ авур алахъунар са акьван чIалахъ жедай тегьердин гъалибвилелди куьтягь хьаначир. Лезги литература сюжет авай текст туькIуьрунин искусcтводин дережадихъ агакьначир”.

“Зарбачи Гьасан” тIвар ганвай еке эсер кхьена, А.Фатахова лезги литературадиз поэмани гъана ва и кардалди лезги поэзияда еке цIийивал туна. А поэмадин цIийивилин жигьетдай Ф.И.Вагьабовади икI лагьанай: “Зарбачи Гьасан” /поэма/ асул кар алай, гзаф кьадар виш йисара лезги поэзиядин вилик акъвазнаваз хьайи сюжетни композиция авай мани туькIуьрунин проблема гьялун я”.

Гьайиф хьи, камаллу литературоведди 50 йисан вилик лагьай и гафариз чи литературоведенида лайихлу къимет ганвач. ГанвайтIа, чаз виридаз къе хъсан чир жедай хьи, 21 йис хьанвай А.Фатахова 1931-йисуз кхьей поэма «Зарбачи Гьасан» лезги литературада сифте яз сюжетни композиция аваз кхьенвай «мани» тирди. И кардалди А.Фатахова Етим Эмина бине эцигай лезги поэзия маса дережадиз хкажна, лирикадин манийрин, лирлийрин жигъиррай гегьенш рекьериз акъудна.

Поэма вични пара бажарагъдалди кхьенвайди тир. Ам Н.Турганова урус чIалаз таржума авунай, сифте “Северокавказский большевик” газетда ва ахпа Москвада “Молодая гвардия” журналда урус чIалалди акъатнай. А.Фатахов Да­гъустандин литераторрикай вичин яратмишун урус чIалалди Москвада чап авур сад лагьай кас хьана. И кардикай кхьидайла, чна рикIел хкун лазим я, а поэма туькIуьрдайла Алибеган 21 йис тир ва ам Москвада машгьур хьайила, Максим Горькийди чIехи Сулейманаз гьеле “XX асирдин Гомер” лагьанвачир, адакай гьеле лезги литературадин классик хьанвачир. И карди, а жегьил итимдин тIвар Москвада СтIал Сулейманан машгьурвилин гуьгъуьна аваз ваъ, анжах вичин зурба бажарагъдиз килигна машгьур хьайиди къалурзава…

“Зарбачи Гьасан” поэмадикай Гь.Гьа­жибегова икI лагьанай: “Вичин яша­ризни килиг тавуна пара камаллу кас тир и жегьилди гзаф дигмиш эсер туь­кIуьрнава. Са шакни алачиз, ам Дагъустандин классический литературадин сад лагьай жергейра жедай яратмишунрикай я”.

А.Фатахов вичин яратмишунра са поэзиядиз сюжетни композиция гунал, адаз поэмадин жанр гъунал акъвазнач. Ада лезги ва гьакIни вири Дагъустандин литературада цIийи жанраяр арадал гъана.

Сифтени-сифте чун романдикай рахан. “КьатI-кьатI авур зунжурар” тIвар алай шиирралди кхьенвай роман А. Фатахован яратмишунрин кIукIни-кукIуш я. Сифте яз “КьатI-кьатI авур зунжурар” роман латин гьарфаралди 1934-йисуз чапдай акъатна. А романдин тамамвили автор гафунин устад тирди, адаз вичин дидед чIал, халкьдин адетар, сивин яратмишунар, тарих, тIебиат дериндай чизвайди къалурна. А романдикай кхьей З.Бирембекова лагьайвал, адай чаз лезги халкьдин манийрин-авазрин ванер къвезва, жуьреба-жуьре къугъунар-гьуьжетунар, мел-мехъеррик, демера ийизвай кьуьлер, хайи чилин тIебиат­дин гуьзелвал аквазва. И романдалди А.Фатахова вири Дагъустандин литературадиз романдин жанр гъана.

Лезги литературада прозадин бине эцигайдини А.Фатахов я. КIелза­вай­бу­руз чизвай “Риза”, “Газет”, “Бубадин ве­си”, “Лянет” гьикаяяр гьахьтин, чи литературада сифтебур тир прозадин эсерар я. И эсерра кесибрин рухвайрикайни рушарикай ихтилат физва. Абур еке устадвилелди кхьенвай затIар я. Мисал патал, революциядин вилик квай йисарин лезги халкьдин уьмуьрдин энциклопедия хьтин “Риза” гьикая кIелай лезгидин рикIяй садрани ам акъат хъийидач! Чавай лугьуз жеда: гьикI Етим Эмин лезги поэзиядин буба ятIа, гьакI Алибег Фатахов лезги прозадин буба я.

А.Фатахов анжах тек са литературадал, вичин эсерар яратмишунал маш­гъул­ тушир. 1933-йисуз ам П.Павленкодихъ, В.Луговскойдихъ, Н.Тихоновахъ га­­л­аз Дагъустандин хуьрериз фена. 1934-йисуз ам Агъа СтIалдал мугьман хьана ва ада къени кваз “ХХ асирдин Гомеран” яратмишунрал рикI алайбуру роман хьиз  кIелзавай СтIал Сулей­манан биография (“Жувакай ихтилат”) кхьена.

Ам хуьрера авай вахтарни бада физвачир: ада халкьдин сивера авай махар, манияр, мисалар, мискIалар кIватIзавай. Абурукай гзафбур “Лезгийрин фольклор” тIвар алай кIватIалдиз (1941) акъатнава ва исятдани школайрин хрестоматийрикни кутазма. Ада лезги кIелдай­бур А.С. Пушкинан, М.Ю.Лермонтован, И.А.Крылован, Н.А.Некрасован, А.П.Чехован, М.Горькийдин, М.Маяковскийдин, Д.Бедныйдин, Н.Тихонован, А.Бартодин ва ма­сабурун яратмишунрихъ галаз танишарна, урусрин литературадиз хас лишанралди милли литература девлетлу авуна. И кардалди ада лезги литература урус культура галай патахъ эл­къуьр­на, лезгийриз урус литературадиз ва гьанай вири дуьньядин литературадиз рехъ ачухна.

А. Фатахова Гь.Гьажибековахъ галаз уртах яз “Эдебиятдин хрестоматия” (1, 2-паяр, 4-5 классар патал), “Эдебиятдин хрестоматия” (3-класс патал) ва текдиз “ТIимил савадлубур патал кIел­дай ктаб” туькIуьрна.

Алибег Фатахова литературада авур крариз къимет гун яз литературовед Ф.И.Ва­гьабовади икI лагьанай: “Алибег Фатахован яратмишунри Дагъустандин литературада цIийи кьил ахъайзава. Абуру дагълух литературайра гзаф бегьер гудай цIийи художественный туь­кIуьрун­рин къайдаяр ишлемишунин сифте кьил къалурзава”.

Фикир це куьне, кIелзавайбур: А.Фатахован яратмишунрилай са лезги ли­тературада ваъ, вири Дагъустандин ­литературада цIийи кьил башламиш хьанва!

Гьайиф хьи, ихьтин бажарагъ авай жегьил итим анжах 25 йис тамам хьана, 1935-йисан 21-апрелдиз дуьньядай фена. Икьван жегьилзамаз кьейи А.Фатаховакай “Дагестанкая правда” газетда садра ихьтин гафар кхьенвай: “Алибек Фатахов — талантище (и келима за таржума тавуна гузва — М.К.). Шаир, прозаик, драматург, таржумачи, фольклорист тир ада вичин 25 йисан уьмуьрда Дагъустандин ва лезги литератураяр вилик фин патал кьадар авачир кьван пара крар авуна: Дагъустандин литературада­ шиирралди кхьенвай сад лагьай “КьатI-кьатI авур зунжурар” тIвар алай роман яратмишна, муьжуьд поэма кхьена, лезги прозадин бине хьайи гьикаяяр кхьена, хайи чIалаз урус ва маса уьлквейрин авторрин эсерар таржума авуна”.

Бес ихьтин бажарагълу, Етим Эминан кар давамарай, лезги прозадин буба хьайи, лезги литература вири санлай кIвачел къарагъарай, ам гегьенш рекьиз акъудай Алибег Фатахован 110 йис тамам хьун рикIелай ракъурай культурадин идараяр авай и девир туькIвейди я гьикI лугьун?

За фикирзава, эгер халкьдин рикIе­лайни къе Алибег Фатахов Эминан ирссагьиб тирди ва адахъ галаз санал чи литературадин виридалайни мягькем дестекрикай сад тирди алатнайтIа, лезги литературадин дарамат чкIизва лагьай чIал жедай. Амма чун гьеле а йикъал атанвач: халкьдин рикIел Алибег Фатахов алама…

Мансур  Куьреви