Эхь, 1991-йисалай инихъ чун, гила лугьуз­вай­вал, “инсандин чин алай” демократияда, “социаль­ный” государствода яшамиш жезва.  “Социальный” гафуник государстводин вири къайгъударвилер инсанар, иллаки зайиф­бур, ажузбур, аяларни яшлубур хуьнихъ элкъуьрнавайвилин мана ква. Им чи Конституциядани къейднава.

Амма зун ва зун хьтин миллионралди маса аялар дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара “Советрин” тIвар алай уьлкведа хайибур, гьана чIехи хьайибур, чирвилер, тербия, пешекарвал гьа девирда къачурбур я. Зегьметдин камарни гьана къачуна. Чи рикIел, дяведин йисарин кашарни мекьер хьиз, гьа девирдин чIехи агалкьунарни, шадвилерни, къулайвилерни алама.

Дагъдин биши хуьре колхозчи малдардин, хипехъандин хизанда хайи аялдиз, жибинда пулни авачиз, я бегьемдиз урус чIални чин тийиз, меркездиз атана, республикадин кьилин вуздиз гьахьдай мумкинвал хьуниз, ана кIелна, пешекарвал къачуниз, рикIиз кIани чкадиз фена, зегьмет чIугуниз, хизан кутуниз гилан жегьилар махариз хьиз килигзава. Парабур гьатта инанмиш жезвач.

Техника, технологияр акьван виликди фенвайлани, и жегьилрикай гзафбуруз, гьатта хуьре ханва­тIани, мал-лапагдихъ гелкъведайвал, никIе цан цана, тум кутадайвал, рушариз, гам ршана, храдайвал чизвач, я чиризни кIанзавач.

Кьилиз лапIаш вегьезвайди мадни а кар я хьи, парабуруз, кьилин образование къачурлани, себебни нетижа вуч ятIа чизвач.

Гьар гьихьтин хьайитIани гьисабунар, месела, кIвалин хандакI атIана, анал кIвал хкажиз кIан хьайитIа, юкIвар-чипIер ягъиз, линейкадив ва я лентинив алцумиз, план туькIуьриз чидач…

Ихьтин несилриз чи тарихни, Советрин девир­дин­ литературани чирзавач. Америкадин гос­де­партаментди гьеле алатай асиррин юкьва­ра чи ва гьакI социализмдин идеяйрал амалзавай маса уьлквейрани, гила лагьайтIа яваш-ява­ш арадал къвезвай жегьил экономикайрин уьл­квейрани, несилриз гьакъикъи чирвилер гайи­тIа, абур “демократиядиз хаталу жеда”, ла­гьана туькIуьрай доктрина, чи “перестройщикри”, абурулай гуьгъуьниз цIийи “демократрини” ян тагана кьилиз акъудзава. ОГЭ, ЕГЭ ва хейлин­ маса “реформаяр” гьа кардин шагьидвал я.

Имни чи пара политологри, философри, дипломатри, писателри, журналистри жуьреба-жуьре СМИ-ра мукьвал-мукьвал раижзава.

Советрин вирибуруз сад хьиз гайи пулсуз образование, авур медицинадин къуллугъ, илимдихъ виликди фин, яратмишдай кардал машгъул хьун — государстводин къаюмвилик квайди, агалкьунрихъни чун ян тагана гьавиляй фейиди, чи ЧIехи Гъалибвални халкьдин  савадлувилихъ, уяхвилихъ, садвилихъ, дуст­вилихъ галаз алакъалу тирди чи душманриз хъсан чида. Жуванбуруз?..

И веревирдер кхьиниз зун и йикъара, дуьньяда “коронавирус” лугьудай завал чукIунихъ галаз алакъа­лу яз арадал атанвай чIуру гьалариз (себебриз) талукь яз тешкилзавай (“Рен ТВ”, “Звезда”, “ОТР”, “Россия-24” ва мсб.) къа­лурунри (сюжетри) мажбурна.

Дуьньядин саки вири къуватар чнин гъиле авай ампайри Европада, Америкада, масанрани­ чпи-чеб гьикI кьиле тухванатIа, гилани тухуз­ватIа, хъсандиз­ къалурзава. Инсаният терг авуна, дуьньядин девлетар чпиз тарашунихъ къанихбуруз “коронавирус” чпихъ галукь тийидай хьиз авай. Гьавиляй са артух ам квазни кьунач. Нетижаяр?.. Гьар юкъуз­ виринрай раижзава.

Вирус “рекьиз”, Америкада яракьар маса къачуз­ва. Англияда, Францияда, Германияда туьквенар, базарар тарашзава… Гьа са чIавуз рекьизвайбур ­кучудун патал сурар, гробар, ка­фанар жагъизвач… Им тушни Европадинни Аме­рикадин демократия?

Россияди, Китайди куьмекдин гъил яргъи авур­лани, бязи ампайриз и кар хуш хьанач. Куьмек агакьайла, сагърай лагьайбурни тIимил туш…

“Рен ТВ” каналдай 4-апрелдин юкъуз “Военная тайна” лишандик кваз тешкилай сюжетри Советрин школа, аялрин бахтаварвал, чирвилерин деринвал, инсанрин пакадин йикъахъ инанмишвал гьихьтинди тиртIа къалурзавай. Чпин аялвал а девирдал гьалтай гзаф артистри, журналистри а йисарин гьайиф чIугвазвай, рикIел хкизвай, вилерал накъвар алаз.

Ибур себеб авачиз жезвай крар я жал? Ко­ро­навирусди чи уьлкведани кIани кьван суаларни хъутIалар, четинвилер арадал гъанва. Гьа и шартIа­ри Советрин девирда, лап четин йисарани инсанрин алакъаяр гьихьтинбур тиртIа рикIел хкизва. Чаз гилани четин макъамра сад хьун, санал дурум гун, имтигьанрай экъечIун, инсанар, Ватан хуьн лазим тирди чирзава.

Советрин аялри а чIавуз хъвазвай лимонаддин, незвай морожнадин, тIунутIдин къиметар кепе­кар тир. Пара мектебра, гьатта вузрани фу, чай, нек пулсуз гузвай.

За вузда 1965-1970-йисара кIелайди я. Чи вири столовойра а чIавуз суфрайрал кIани кьван фу алай, гишинвал вуч ятIа, садазни чирайди туш.

Бес гила? Аялри вуч къачузва? Агьилрив вуч агакьзава? Бижни бандит, къачагъни угъри, наркоманни бомж, кар-кеспи жагъуриз, къекъвезвай абда­лар… Хъсан обществода икьван усалвилер?..

За кьатIузвайвал, Президентди, гьукуматдин вири къурулушри и йикъара ийизвай вири чалишмишвилери, сифте нубатда, халкьарин садвилиз, сабурлувилиз, сада-садахъ инанмишвал артухаруниз, гьарда вич алай чкадал низамлувал, гьакъисагъвал къалуруниз эвер гузва. Чи общество мягькем я. Им умудлувал артухарзавай себебни я.

Гьа мягькемвили, садвили, сад-садан гъавурда акьуни чун завалра хвейидини я, хуьнни ийида!..

Амма гьа и четин шартIарани чпин девлетар артухариз, нефсинилай зарпанд алудна, рикIелни текъведай хьтин тапан чIуру птикарни, запабарни, дарманарни, сеансарни, вязер кардик кутазвайбуруз вучиз майдан гузватIа? Ибурун рикIел я Аллагь, я гъейрат, я инсаф вучиз алачтIа?

Санани кIвалах жагъин тийизвай вишералди жегьил хизанар, варцаралди, фу гьасилдай рехъни амачиз, къекъверагвиле гьатуни хийир низ гъида? Абурун буржар ни, гьикI алудда? Къурулушда хсусиятчиярни къекъверагар хьанвайла, хсусиятчи мергьямат гвайди, кар алакьдайди хьайитIа хъсан я хьи. ИкI тахьай­тIа?..  Вирибур чина гьакьван устад карчияр (работодателар) яни? Бизнес-бизнес я лугьузвайбур тIимил туш эхир?..

Куьрелди, суалри чаз генани чун сад хьуниз, уях хьуниз, меслятлувилелди четинвилерай экъе­чIуниз эвер гузва. МасакIа чи гележег генани агъурди хьун мумкин я. И коронавирусди маса вирус арадал гъидачтIа вуч чида?..

Яшамиш жен!..

Яшамиш жен гузмай кьван гагь,

РикIел тегъиз рагъулар.

Алудиз кIам, алудиз дагъ,

Хиве такьаз кагьулар.

 

Яшамиш жен, къе атай хьиз

Кар гъиле кьар мумкинвал,

Жизвидинни шаквал тегъиз

Алатунал четинвал.

 

Са къуз, кьве къуз жеда чIимел,

Рагъ авайди рикIел хуьн.

Кин чукIуриз тефин кимел,

Хуш келима мецел гъин.

 

Къуншидикай фикир чIуру

Тийин, са вуч квахьайтIа.

Мугьман патал ахъай пару,

Рехъ алатна, гьахьайтIа.

 

Авай ризкьи санал вегьин,

Санал хьурай мярекат.

Сад хьайила руьгьни зигьин,

ТIимил жедач берекат.

 

Яргъиди туш йикъалай йиф.

МичI къазуниз, нурар хуьн.

Умуддин женг жедач зайиф,

Умуд гудай крар хуьн!

 

Къадагъаяр сад-кьве къанди

Хьун я адет, рекьер хуьн.

Иман я дагъ гьар инсандин.

Иманлудан тегьер хуьн!

 

Балани бал ала санал,

АтIун тийиз араяр.

За кьатIайвал, и дуьньядал

Дерт акурбур пара я…

Мердали  Жалилов,

литературадин  отделдин редактор