1941-йисан 22-июнь. Чи тарихда мусибатдин югъ. Гатун йикъан пакамахъ башламиш хьайи дяведи, барбатIвилер, пучвилер арадал гъунихъ галаз сад хьиз, советрин инсанрин рикIера лап агъур гел туна. Советрин Союздин вири халкьарихъ галаз санал дагъустанвийрини душмандин винел гъалибвал къазанмишуник чпин пай кутуна. Абурун арада Балафенди Исабеговни авай.
…Кесиб хизанда са гьар гьилле кIвачел акьалтай хпитIарви Исабегаз авайди са хва тир — Балафенди. Амни, вичин дах хьиз, гъвечIизамаз етим хьана. Гзафбуру хьиз, адани каш-мекь эхна. Гена уьмуьрдин чарх маса патахъ элкъвена, цIийи девир алукьна. Балафендиди сифтебурукай яз кIелиз-кхьиз чирна. Уяхвал, савадлувал ва алакьунар фикирда кьуна, ам Ялцугърал хуьруьн Советда жавабдар къуллугъдал тайинарна.
Райцентрадин идарайра савадлу ксар герекзавай. Балафендидиз Кьасумхуьруьн райисполкомдин заместителвилин къуллугъ теклифзава. Гуьгъуьнлай, махсус курсар акьалтIарна хтай Балафенди Кьурагь райондин цIийиз тешкилай военкоматдин комиссарвиле рекье твазва.
Са акьван вахт арадай фенач, цавар рахана, цIайлапанар яна… Кьурагь дагъларални чIулав булутар акьалтна — душманди Ватандал гьужумнавай. Жегьил военкомди вичин таяр-туьшериз, гъиле яракь кьадай ихтияр, тайин яшара авайбуруз Яру Армиядин жергейриз эвер гузвай. Гьа са вахтунда ватанпересвилин руьгьдаллаз чIехи хьанвай жегьил комиссардин рикIи вич къерехда акъвазун кьабулнач. Гуьгьуьллудаказ фронтдиз фейи старший лейтенантди майорвилин чинда аваз душмандихъ галаз кьиле фейи женгера чан гана. Адаз, кьасухдай хьиз, Ростовский областдин Куйбышевский райондин Куйбышево хуьре (авай са хцин тIвар алай хуьре) стхавилин сурар кьисмет хьана. 1943-йисуз женгера телеф хьайи ам гьана кучукнава.
Гьеле школадиз тефенмаз, Куйбыш Исабегован дидени рагьметдиз фена. Диде-бубадиз авай са хва етим яз амукьна. Амма Балафендидин амледин руша адаз дидевални авуна, бубавални. ФатIимат эмедин тербиядик кваз етимдикай гьаким хьана.
…Дяведин йисара ХпитIрин — сифтегьан, ахпа Хутаргърин хуьре 7 йисан ва Кьасумхуьруьн юкьван школаяр акьалтIарай жегьилдин вилик мадни жавабдар имтигьан — пеше хкягъун, уьмуьрдин рехъ тайинарун акъвазна. Ам Дагъустандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай пединститутдин (гилан Даггосуниверситет) филологиядин факультетдик экечIна. Гьикьван дарвилер акунатIани, кIелдай йисар алатна. Ам аттестат къачур Кьасумхуьруьн школада практикада хьана, вичи кIелай Хутаргърин юкьван школадиз урус чIалан ва литературадин муаллим яз хъфена. Адахъ галаз санал а вахтунда классриз хъсан чирвилер ва гьазурвилер авай маса муаллимарни (Агьмед, Сейфедин, Навруз, Лидия, Таисия) гьахьна. Жегьил муаллимрин десте хтай сифте йикъарилай школадал чан акьалтна, аялрин чирвилер дерин, активвал артух хьана. Муаллимрин коллективди Куйбыш Балафендиевич комсомолдин организациядин секретарвиле хкяна. Ада кьил кутун яз, школада жуьреба-жуьре серенжемар мукьвал-мукьвал тухуз хьана. Идакай ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомдиз хабар хьана, Куйбышаз обкомдин Гьуьрметдин грамота гана.
Са варзни алатнач, Куйбыш ВЛКСМ-дин Кьасумхуьруьн райкомдин кьвед лагьай секретарвиле хкяна. Гила ам жегьилрихъ галаз мадни сих алакъада хьана. Ам гагь школайра, гагь культурадин маканра комсомолринни жегьилрин арада аваз аквадай. Са пуд варзни арадай фенач, комсомолри К.Исабегов ВЛКСМ-дин райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Жегьилрин башчиди вич алай чка инани куьруь са вахтунда къалурна. Комсомолар сугъул яз амукьнач. Мукьвал-мукьвал тешкилзавай мярекатри жегьилар машгъуларзавай. Гьа икI, Кьасумхуьруьн жегьилри а вахтунда галаз-галаз фестивалра кIвенкIвечи чкаяр кьунай. Сийидрин багълара бубайрин девиррилай, пIинийриз фида лугьуз, кIару тешкилун адет хьанвай. Хуьрерай, акатайвал къвез, инсанри пIинидин багълариз кIур гузвай. Комсомолри а вахтунда районда сифте яз “ПIинийрин сувар, манийрин сувар” тухвана.
Вири республикадиз машгьур хьайи ихьтин мярекат гуьгъуьнлай адетдиз элкъвена, ам гьар йисуз тухузвай. Кьасумхуьруьн далдамчияр ва гьакI спортсменарни гьа вахтунда машгьур тир.
…Кьасумхуьрел кIвалахдайла, Куйбыш Балафендиевич ВЛКСМ-дин ЦК-дин кьилин шабагьдиз — “Комсомолда активвилелди кIвалахунай” значокдиз лайихлу хьана. ВикIегь секретардин алакьунар ва агалкьунар акур гьакимри К.Исабегов ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомдиз хутахна.
КIвалахдин тежриба, дилавар мез авай комсомолдин тIвар республикадин жегьилрин арада машгьур жезва. Москвада ЦКШ-да (комсомолрин центральный школада) са йисан курсар куьтягьна хтай жегьил ВЛКСМ-дин обкомдин секретарвиле хкязава.
Жегьилвал гьикьван авурай лагьай хьиз, КПСС-дин обкомдин бюродин къарардалди Куйбыш Балафендиевич КПСС-дин ЦК-дин патав гвай высший партийный школадиз (ВПШ-диз) рекье твазва. Ана лап хъсан къиметар аваз кIелунихъ галаз сад хьиз, ам илимдин кIвалахдални машгъул хьана, гуьгъуьнлай ада философиядин илимрин кандидатвилин диссертацияни агалкьунралди хвена.
…КПСС-дин Дагъустандин обком. Инани, вичиз хас тирвал, михьидаказ кIвалахзавай йикъарикай са юкъуз Куйбышаз КПСС-дин обкомдин сад лагьай секретарь Мегьамедсалам Умаханова вичин патав эверзава. Жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз абурун арада ихьтин суьгьбет кьиле физва:
— Куйбыш, вун Кьурагьиз КПСС-дин райкомдин сад лагьай секретарвилиз фейитIа, гьикI аквазва ваз?
— Чидач ман, зун гьазур туш. Кьвед лагьайди, залай ахьтин четин райондин кьиле акъвазиз алакьдатIа?..
— Ви дахдилай дяведин четин йисара военный комиссарвал ийиз алакьай чкада валай секретарвал ийиз алакьдачни?
Кьурагьа Куйбыш лап хушдиз кьабулнай. Иллаки — Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчийри ва яшлубуру. Республикада комсомолдин башчи хьайи ам жегьилризни хъсандиз чизвай эхир. Гьа икI сифте йикъарилай сих алакъаяр, шад гуьруьшмишвилер… Амма кIвалах кIвалах я, ам гаф-чIал къведайвал авун Куйбышаз хас кар тушир.
Жегьил секретардик школаяр, майишатар, зегьметчи халкь авай гьалди, иллаки жегьилар кIвалахдалди таъмин тахьуни къалабулух кутазвай. Куьруь са вахтунда, ада къайгъу чIугун себеб яз, КьепIирдални Шимихуьре школайрин, са шумуд майишатда фермайрин ва райцентрадални бязи хуьрера яшайишдин дараматар эцигна. Райцентрадал Дербентдин “Радиоэлемент” заводдин филиал ачухна. Ана виш кас рушариз кIвалахдай мумкинвал хьана. Эхирки, Кьурагьани баркалла алаз кIвалахна. Мад меркездиз хтана, гьукуматдин идарайра жавабдар къуллугърал хьана.
Къе Куйбыш Балафендиевич дидедиз хьайидалай инихъ 85 йис тамам жезва. РикIе къени мурадар амаз, ЧIехи Гъалибвал къазанмишайдалай инихъ 75 йис тамам жезвай юбилей къаршиламишдай фикирар авай ам, гьайиф хьи, залан азарди чавай къакъудна. Женнет кьисмет хьурай вичиз. Багърийрин, чидайбурун рикIера ам гьамишалугъ яз амукьда.
Алаудин Гьамидов,
РД-дин ва РФ-дин культурадин лайихлу работник
