ЦIийи ктаб

Гьар са цIийи ктаб акъатун, акун, гъиле кьун,  кIелун гьамиша шадвал я. Эгер ам ви миллетдикай, адан тIвар ви­низ хкажзавай зурба инсандикай — къагьримандикай, пагьливандикай, алимдикай, заридикай ва я устаддикай ятIа, ви шадвал са шумуд къат артух жеда.

Зак и сеферда кьетIен шадвал кутунвайди чи девирдин тIвар-ван авай шаир, гьикаятчи, публицист  Мердали  Жалилован  “Шарвилидин экуь руьгь” ктаб я. Ам “Мавел” чапханади виле акьа­дай, гъиле кьаз кIан жедай гуьзел кIа­лубда аваз  акъуднава.

Ктаб кьуд паюникай ибарат хьанва:  “Асиррай атайди”; “Шарвили” эпосдин су­вар; “Шарвили” эпос давам жезва; “Шар­вилидин невеяр”. Гьар са паюнай “Шарвили” эпосдин са тереф, гьар са терефдин жанлу гелер, лишанар ак­вазва.

Сад лагьай паюна кирамди (автор­ди) эпос чи милли литературадин тарихда сифте яз  де­риндай анализ авунва, ада ктабдин пудай са пай (9-128-чинар) кьунва.

КIелзавайдаз Шарвилидин игит­вилер (абурукай чун инал рахазвач), пагьливандин къанажагъ (Шарвилидиз милли къанажагъ хас я), халкьдин адетар (аялрин къугъунар, жегьилрин  межлисар, мехъерар, суварар, мелер, йи­кьер…), къадим заманадин гелер аквазва. Эпос ши­иратдин жуьреда (жуьреба-жуьре уьлчмейрин, рифмайрин кIа­лубар ишлемишна) теснифнавай эсер я: ам халкьдин чIалал теснифнава, гьавиляй  адак гзаф куьгьне гафар, ранг ядай гафар, мисалар, тикрарунар ква).

Ихьтин анализдин нетижада кIел­за­вай­даз “Шарвили” эпос яргъал, къадим асиррай атайди тестикь жезва.

Паюнин эхирдай кирамди ктабдин сифте кьиле эцигнавай — “Чахъ Шарвили-къагьриман авани? Ам чаз герек яни?” суалриз акьалтIай куьруь жаваб гузва: “Са шакни алачиз!” (125-ч.).

Кьвед лагьай паюна “Шарвили” эпос  халкьдин уьмуьрдиз, медениятдиз ва тарихдиз, милли сувар хьиз, гьахьнавайдакай суьгьбетзава. ЦIийи сувар гьар йисуз Ахцегьа, Шарвилидин ватанда, кьиле физва. Ам халкьдин милли сувар­рикай кьилинди хьанва:  суварин мярекатрик Дагъустандин халкьарин векилри иштиракзава; суварин машгьурвал йис-сандавай артух жезва; нетижада адан уьмуьр 20 йисалай алатзава, ам мадни давам хьунал шак алач.

Пуд лагьай паюнай  малум жезва: “Шарвили” эпос, ам акъатай сифте йи­къалай-йисалай эгечIна, давам жезва. Кирамди Шарвили хьтин къагьриман хцин  иви квай,  ватанперес руьгь квай, халкьдин азад уьмуьр патал гзаф зегьметар чIугур, еке агалкьунар къазанмишай  рухвайрик  Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед, гуьгъуьнин асиррин игитар  кутазва.

Шарвили ва адалай гуьгъуьнин девиррин къагьриманар, абурун ниятар ва гьерекатар сад-садав гекъигуни, кьилинди, алакъалу авуни, абур сад-садан  давамун яз къалуруни кирамдиз А.Агъаеван “эпосдин игитвилелай гьакъикъи игитвилерал гъидайди” фикир раиж ийи­дай мумкинвал  гузва (180-187-ч.).

М.Жалилован фикир давамарна, инанмишдаказ лугьуз жеда: Шарви­лидинни къагьриман рухвайрин арада  гьамиша тIебии алакъа хьана ва гилани ава, вучиз лагьайтIа къагьриман рухваяр  къагьриман дидейри хада, къагьриман бубайрихъ жеда.

Кьуд лагьай паюнай  чаз Шарвилидихъ вичин невеяр (алай девирдин къагьриман рухваяр) авайди аквазва. Инал Ахцегьа ва Усура хьайи, авай  ва гилани амай  Шарвилидин миресрин тIварар кьунайтIа,  мадни хъсан жедай. (За  2004-йисан 14-июлдиз “Лезги газетдиз” “Къуй Шарвили хьтин инсанар  мадни гзаф хьурай!” макъала акъуд­най).

КIелзавайдаз ктабдик акатнавай шикилрай  Шарвилидин художникри (Марат  Байрамбегова, Мелик-Мамед  Агъабалаева ва Шагьмардан Шагьмарданова), артист Ибрамхалил  Рамазанова (адал  фадлай “Шарвили” тIвар акьалтнава), муаллим Гьамид Гьамидова арадал гъанвай къа­матар аквазва: абур сад-садав гекъигдай, чпин фикирар веревирд ийидай мумкинвал жезва. Нетижада Шарвилидин къамат мадни жанлуди жезва, ада инсандин бейнида мягькем чка  кьазва.

Ктаб  литературадинни публицистикадин жанлу чIалал кхьенва: ранг ядай гафар, синонимар, антонимар, тешпи­гьар­, эвер гунин  предложенияр, эпосдин чIукар ишлемишнава.

“Шарвилидин экуь руьгь” ктабдихъ аялриз ватан ва халкь кIанардай, къагьриманвилин тербия гудай еке къуват ава. Ам чIалан, литературадин ва тарихдин гьар са муаллимдиз герек ктаб я. Ам, тарсара хьиз, мектебдилай къецени тухудай кIва­лахда ишлемишиз жеда.

М.Жалилован  ктаб тамам ахтармишун я. Ам кхьин патал кирамди цIуд­рал­ди алим­рин (Гь.Абдурагьимов, А.Агъаев, Гь.Гашаров, А.Гъаниева, Н.Ка­пиева, А.Мирзебегов ва мсб.) ктабар ва макъалаяр, зарийрин (И.Къадимов, З.Ризванов, Н.Самуров, А.Фетягь, Д.Шерифалиев ва мсб.) художест­­венный эсерар ишлемишнава. Кирам ­вичин кIва­лахдив икI эгечIуни “Шарвили” эпосдик мягькем пунар-бинеяр, гъи­лер-кIвачер кухтазва. Нетижада эпосдал алай чан са шумуд къат хкаж ­жезва.

Тикрарин: М.Жалилова вичин ктабда “Шарвили” эпос литературадин илимда сифте яз вири  терефрихъай, алимди хьиз, критикди хьиз, тарихчиди хьиз,  ахтармишнава.  Шарвили чан алай  пагьливан хьиз,  экуь руьгь авай инсан хьиз  къалурзава. Гьавиляй  Шарвили тек туш, адан гуьгъуьна  къагьриманрин, кьегьал­рин, устадрин  цIиргъ ава.

Чаз Шарвилидин  чан алай къамат къалурзавай илимдинни литературадин, публицистикадин  жанлу эсер “Шарвилидин экуь руьгь” теснифай, Шарвилидин къагьриман къамат  къалурзавай ктаб  акъудай  Мердали Абдулазизович Жалиловаз  аферин!

Гьаким  Къурбан,

филологиядин илимрин доктор, профессор