Алай вахтунда терроризм, экстремизм гафар гъвечIи аялризни малум хьанва. Амма а гафарив вири сад хьиз эгечIзавач. Къе гьар сада, иллаки жегьилри, терроризм, экстремизм вуч ятIа, аннамишун лазим я. ГьикI хьи, виридуьньяда терроризмдин гьалар арадал гъиз кIанзавай идеологри жаван кьилер чпиз муьтIуьгъарун патал халис дяве къурмишнава. Чи кьилин везифа жаван несил хуьн патал абуруз акси кIвалах тухун я.

Республикада терроризмдиз акси милли комитетни, гьар са муниципалитетда талукь комиссиярни кардик ква. Вирида санал тухуз­вай кIвалахди хъсан нетижаярни арадал гъизва. Дербент шегьерда и жигьетдай тухузвай серенжемрикай, кIвалахда ишлемишзавай цIийи къайдайрикай чна общественный хатасузвилин месэлайрай шегьердин администрациядин кьилин заместитель  Алиев  Шамил  Гьабибулаевичахъ  галаз суьгьбетна.

             Шамил Гьабибулаевич, Дербент къадим, уьлкведани, къецепатани тIвар-ван авай чIехи шегьеррикай сад я. Ина Дагъларин уьлкведин саки вири миллетрин векилар яшамиш жезва. Шегьер государстводин сергьятдиз мукьва я. Иниз кьуд патахъай инсанар гзаф къвезва. Абурун ва шегьерэгьлийрин хатасузвал, секинвал хуьн, терроризмдиз, диндин экстремизмдиз акси кIвалах гегьеншарун патал Куьне гьихьтин кIвалах тухузва?

— Куьрелди лагьайтIа, вири терефар, алай вахтунда шегьерда ва республикада авай гьа­лар фикирда кьуна, кIвалахзава. ЦIийи ре­кьер, уламар жагъурзава. Общественный ор­ганизацийрикай, жуьреба-жуьре несилрин теж­рибадикай, жегьилрин гуьгьуьллу дес­тей­­­рикай менфят къачузва. Къайдаяр хуьдай­ органрихъ галаз къуьн-къуьневаз зегь­мет­ чIугвазва, герек серенжемар кьабулзава.

Терроризмдиз, диндин экстремизмдиз та­лукь къенин йикъан гьакъикъат ахьтинди я хьи­, чун жуван чилел жуванбурухъ, са ни ятIа­­ни на­гьакьан рекье, мефтIера тапан гъулгъула тунвайбурухъ галаз дяве чIугуниз мажбур хьанва. Эгер са вад йис вилик террорист­рин кIватIалар дуьздал алайтIа, абуру са куь­­никай­ни къурху авачиз тахсиркарвилериз, терактриз кьил  язавайтIа, викIегьдиз жаванар, же­гьи­лар чпин жергейриз желбзавайтIа, гила абуру чинеба ва интернетдикай менфят къачу­налди кIвалахзава. “Ксанвай кIватIал­рик” (абуруз гьакI лугьузва) сифте нубатда акатзавайбур жаванар — училищейра, колледжра, школайрин чIехи классра кIелзавайбур, къанажагъ гьеле мягькем тахьанвайбур, уьмуьрдин гьалариз, кьетIенвилериз, хъсан-пис крариз къимет гуз тежезвайбур я. Эгер алатай йи­­сара кIвалахдик квачир, вахтар гьакI куьчейра акъудзавайбурухъ галаз тайин таблигъатчийри желб авунин кIвалах тухуз­вай­тIа, къе абурун чка интернетдин жуьреба-жуьре сайтри кьунва. Махсус  резидентрини къецепатай теклифар, меслятар гузва, женнетдин уьмуьр­дин иесияр ийидайди хиве кьазва, “ширин” тапарралди кьилер акадарзава. Гьакъикъи исламдин ивиррал, милли культурадал буьгьтенар ве­гьезва, хайи чил, диде-буба такIа­нар­зава, диндин михьивал, паквал шаклувилик кутазва. Бязи жаван кьилер абурун таблигъат­дин таъсирдикни акатзава. Чна гьа и кьилер, фад рекьелай алатзавай жаванар, жегьилар патал женг чIугвазва, санлай къачурла, шегьерда къайда твазва, хатасуз гьалар арадал гъизва.

Я диде-бубайриз, я тербиячийриз, я талукь вири идарайрин къуллугъчийриз сирлу кар туш, чи аялрин ихтиярда азад вахт гзаф ава, яни йикъан гзаф паюна абур чеб-чпин ихтиярда ава. И береда квел машгъул  жезва­ гадаяр? Садавайни тамам жаваб гуз жедач. Чна анжах абуруз флан-флан крар къа­да­гъа ийизва. Жаванрин уьмуьрдиз, психикадиз та­лукь тежрибадай аквазвайвал, ­къа­дагъа гьи­кьван авуртIани, жегьилрин патай гьакьван аксивални гуьзета. ИкI тахьун патал жаванриз  хуш крар, рехъ, машгъулат хкядай, азад вахт менфятлудаказ акъуддай мумкинвилер, шартIар яратмишна кIанда. Гьа чIавуз къадагъаярни герек амукьдач.

Советрин девирда пионеррин кIвалера, аялрин яратмишдай клубра кардик квай жуьреба-жуьре кружокри гадаярни рушар чпел желбзавай. Абур ашкъидивди чпиз хуш крарал, сентяткарвилерал, яратмишунрал машгъул жезвай. Гила жаванриз анжах спортдин секцийри теклифзава. Абурни пулдихъ я. Вири диде-бубайрихъ пулни авач эхир. Чи шегьерда 2013-йисалай аялриз алава образование, вердишвилер гузвай цIуд идара агална. Шаз чалай 2 идара — искусствойрин школа ва жаван натуралистрин станция — кардик кухтаз алакьна. И жигьетдай шегьердин администрацияди мадни кIвалахда.

Хатасуз гьалар арадал гъуникай рахайтIа, къайдаяр хуьдай органри (ФСБ, МВД, МЧС, про­куратура, суд) къе терроризмдиз, диндин экстремизмдиз талукь месэлаяр гьар йикъан­ гуьзчивилик кутунва, са кам вилик кваз тайин се­­ренжемар кьабулзава ва и важиблу карда ад­министрациядихъ, динэгьлийрихъ ва абу­рун­ регьберрихъ, жегьилрин  организацийрихъ галаз санал кIвалахзава. Махсус учетда авай же­­гьилрин диде-бубайрихъ галаз гуьруьш жез­в­а. Сириядиз, Иракдиз фена, телеф хьайи ва я квахьай  ксар авай хи­занрин суьгьбетрикай, таблигъат тухудайла, мен­­фят къачузва. Терроризмдин идеологиядин таъсирдик  акатна, ахпа дуьз рекьел хтайбурун хиве кьунрикай, ягъалмишвилерикай видеороликар гьазурзава, абур школайра, сузра жаванриз къалурзава.

             Жегьилар къецепатай, интернетдай къвезвай тапан ивиррин, асайиш  уьмуьрдин, сад тир  халифат патал женг чIугунин гьакъиндай таблигъатдин есирда гьат тавунин мураддалди  вуч ийизва?

— Сад лагьайди, чна профилактикадин кIвалахдихъ еке кесер, важиблувал авайди аннамишзава. Бязи вахтара интернетдин ­чIу­ру­ таъсирдихъ галаз бягьс чIугун четин акъваз­­­­завайтIани (интернетда жегьилрин кьил-кьилелай алудзавай, абур чпин чилиниз чIуг­вазвай  хушракандин хьтин сетар, сайтар гзаф ава) чнани кIвалахда цIийивилер, дегишвилер твазва.

Кьвед лагьайди, чаз, рагъ алай югъ хьиз, чизва, жаванрин гзаф пай вахт кIвале, школада, кIелзавай маса чкайра акъатзава. Саки вири телефондин трубкайралди, смартфонралди, планшетралди таъмин я. Анрай абурув герек ва тапан, нагьакьан информацияни, эвер гунарни, меслятарни, истемишунарни, чи къанажагъдихъ галаз кьан тийизвай уьмуьрдин тарифарни агакьзава. Ихьтин вахтунда жаван кьилерилай вири информациядиз дуьз къимет гуз алакьзавач ва, чпизни хабар авачиз, са нин ятIани таъсирдик акатза­ва. Гьа и чIавуз жегьилрин патав абурун гъавурда акьадай, абуру ихтибарзавай, вуч ва вуж ятIа ачухарзавай ксар хьана кIанда. Гьа­йиф хьи, гьамиша жезвач ва гьавиляй жаванар четинвилерани гьатзава, рекьелайни алатзава. Чун авай вири мумкинвилералди гьа и татугай кардин вилик пад кьаз алахъзава ва чахъ разивалдай хьтин нетижаярни жезва.

Пуд лагьайди, вилик йисара къайдаяр хуьдай органри ва маса идарайри тайин  са кас тахсиркаррин жергейриз аватайла, ам учетдиз къачузвай, герек серенжемар кьабулзавай. Амма абуру бегьем нетижа гузвачир. МефтIера арадал гъанвай чIуру ва зиянлу иви михьи, къени хъувун лап четин месэладиз элкъвезвай. Гьа и кар себеб яз, чи гзаф жегьилар  террористрин дестейрик экечIна, чинеба Сириядиз, Иракдиз фена. Абурун чIехи пай телеф хьана. Гила я диде, я буба ама­чир абурун аялар лап четин шартIара яшамиш жезва. Гена Аллагьдиз шукур, Россиядин гьукуматди етимвиле гьатнавай ая­лар Сириядай, Иракдай хкизва ва багърийрив вахкузва. Чи шегьердизни хканва гьахьтин  аялар. Абурун гьакъиндай чIехи бубайри, бадейри къайгъу чIугвазва, чунни къерехда акъвазнавач.

Талукь вири органрин, идарайрин везифа­ гила жегьил чIуру идеологиядин таъсирдик акатдалди, адан нагьакьанвал, тахсиркарвал, зиянлувал ачухарун, дуьз гъавурда тун я. 14-16-йиса авай жаванриз хас къилих я — абу­руз чеб къалуриз, са гьихьтин ятIани “игит­в­ализ” кIан жеда. Гьа и арада абуруз чпин фикирар, мурадар кьилиз акъуддай мум­кин­вилер бес жезвач. Терроризмдин, экстремизмдин резидентарни, идеологарни абуруз гьа “куьмек” гуз гьазур я.

Гьелбетда, терроризмдиз акси комиссийри, муниципалитетри, къайдаяр хуьдай ор­ган­ри совещанияр, заседанияр тухузва, телевиденидай талукь передачаяр гузва, газетра макъалаяр чапзава. Амма жаванар телевиденидиз  килигзавач, абуру я газетарни кIелза­вач. Интернетдани терроризмдиз акси табли­гъат тухузвай сайтар тIимил я. Вири и месэлаяр фикирда кьуна, чна жаванриз мукьва жедай, абурун азад вахт хийирлу краралди ацIурдай серенжемар кьабулнава, кIвалахда цIийи къайдайрикай менфят къачузва.

Советрин Союздин космонавт бушлухриз фейила, США-дин президент Джон Кеннедиди  лагьанай: “Урусриз чун школада магълуб хьана”. Гила чунни терроризмдин идеологриз гьа школада магълуб жезва. Советрин школадин къурулуш терг авунихъ галаз санал халис лайихлу зегьметчи, ватанперес тербияламишунин адетар, къайдаярни квахь­на. Гила школьник анжах ЕГЭ вахкуниз гьазурзава. Им еке гъалатI я.

             ГъалатI я. Ам куьне гьикI арадай акъудзава?

— Жаван несилдин гьакъиндай къайгъу чIугун чи эвелимжи везифа я. Гьавиляй администрацияди, терроризмдиз акси комиссияди, культурадин, образованидин, спортдин управленийри жаванар, жегьилар желб авуна, жуьреба-жуьре мярекатар тешкилзава. Анжах эхиримжи са шумуд вацра тухвайбурун тIварар кьан! Дуьньядин экономикадин  институтда — “Жегьилрин арада терроризмдиз ва экстремизмдиз акси кIвалах тухун” илимдинни тежрибадин конференция. Медицинадин колледжда — “Чун шегьерда низам, къайда тунин терефдарар я” конференция. Юкьван школайра — “Чун терроризмдиз акси я”, “Аялри терроризм негьзава”, “Чаз ислягьвал, секинвал кIанзава”, “Терроризмдиз — ваъ” форумар, лекцияр, акцияр, ачух тарсар.  Женгинин баркалладин музейда — терроризмдиз, экстремизмдиз акси форум.

Шаз шегьердин жегьилри МЧС-дин грант къачуна ва “Жаван къутармишдайди” тIвар алаз хатасузвилин школа-городок тешкилна. Ина жуьреба-жуьре хаталу дуьшуьшрикай (залзала, цIай кьун, аварияр, террорист­вилин актар, кьакьан чкайрилай аватун, батмиш хьун) хуьдай чирвилер, вердишвилер гузва. Шегьердин школайрилай гъейри, чна Кьиблепатан Дагъустандин районрин школайрани, мобильный городок тухвана, аялриз  рагариз акьахдайвал, дуьшуьшрик акатайбуруз сифте куьмек гудайвал, цIу кьунвай дараматдай инсанар къутармишдайвал чирна. Аялри еке итиж ийизва, чи сайтдиз чарар кхьизва. Чна аялар гзаф къени, хийирлу крарал желб ийиз, абуруз дуьзгуьн шар­тIар тешкилиз, четин месэлайрин гъавурда тваз хьайитIа, садни тахсиркарвилин рекье гьатдач, терроризмдин идеологрин таъсирдикни акатдач.

Нариман  Ибрагьимов