“ЦIийи дуьнья” газетни, адалай вилик акъатиз хьайи “Дагъустандин кесибар”, “Советрин Дагъустан”, “Дагъустан” газетар хьиз, яргъалди яшамиш хьанач. Республикадин дережадин газет яз ам 1932-йисалди чапдай акъудна. Гьа куьруь вахтунда (1928-1932-йисар) “Лезги газетдин” виликан кьилин редактор А.Саидова “Халкьдихъ галаз санал” макъалада (“Лезги газет”. Махсус ктаб. 2000-йис. 7-чин) къейднавайвал, “ЦIийи дуьнья” газет халкьдин арада гзаф машгьур хьана. Чкайрал 60-дав агакьна мухбирар, вичихъ 4 агъзурдав агакьна тираж авай и газет 1930-йисуз гьафтеда кьве сеферда, 1931-йисуз пуд сеферда акъатзавай. ЯтIани 1932-йисуз Ахцегьа акъатзавай “ЦIийи рехъ” газет Кьурагьиз хутахайла, республикадин “ЦIийи дуьнья” Махачкъаладай Ахцегьиз хкана. Гьа чIавалай инихъ ам районрин газетрин жергеда гьатна…”
Республикадин газет райондиндаз элкъуьрна, лезгияр 13 йисуз чIехи газетдикай вучиз магьрум авурди ятIа, себебар къалурнавай са документни чи гъиле авач. Гьавиляй чавайни а сир ачухариз жезвач. Амма “ЦIийи дуьнья” газетдин метлеб чи халкьдиз цIийи гьарфар, сифте яз лезги чIалал кIелун-кхьин, савадлувал багъишунин карда гекъигун авачирди хьайидал шак алач. Гаф кватай чкадал лугьун: “ЦIийи дуьнья” газетди а чIаван районрин маса газетарни (Кьасумхуьрел — “Колхоздин пайдах”, Кьурагьа — “ЦIийи рехъ”, Докъузпарада — “Социализмдин рехъ”, Дербентда — “Балугъчийрин фронт”, КцIара — “Социализмдин темп”, Мегьарамдхуьре — “Коммунизм патал”, Хивда — “Хиврин колхозчи” ва мсб) тешкилуниз ва абурун къуватар артмишуниз куьмек гайидал шак алач.
ЦIийи газет акъатиз башламишайла, адан гьакъиндай кIелзавайбуру лагьанвай хейлин келимаяр чна алатай нумрайра куь вилик гъанвай. Амма публицистикадинни литературоведенидин илимда газетдиз ганвай къимет кьетIенди я. ГьакI хьунни лазим тир. “ЦIийи дуьнья” газетди лезгияр савадлу, илимлу, культурадинни литературадин, искусстводинни экономикадин, яшайишдин вири жигьетрай вилик фенвай, вичин диб, асиррин деринра чIварах (дувулар) мягькемарнавай тарих авай халкь тирди субутна. Сифте яз ада дуьньядин илимдин, эдебиятдин, сиясатдин, жемиятдин тIвар-ван авай векиларни лезги чIалал рахурна!
Виридалайни артух газетдин метлебдикай, чи фикирдалди, арифдар СтIал Сулеймана лагьанва:
Батрак юлдаш, я ви макъам,
ЧIугвамир мад хажалат-гъам,
Яз амукьмир вун акI авам,
Гъавурда гьатун хъсан я.
Фяле, лежбер хьана шерик,
Дуьнья кутаз куьне гъилик,
Социализмад крар вилик,
Гьадак пай кутун хъсан я.
Терг ая куьгьне тIебиат,
Артух ая эдебият,
Халкьдиз це цIийи тербият —
Гьадак пай кутун хъсан я.
Вуч лагьайтIа Сулеймана,
Батрак юлдаш, фагьум вуна,
Бейхабар жемир ксана,
Ахварай аватун хъсан я.
1934-йис.
Са шакни алачиз, “ЦIийи дуьнья” газетди, батракарни лежберар, фялеяр, “ахварай” авудиз, гъавурдик кутаз, авамвиляй акъудиз, социализмдин крар вилик кутаз, чIехи везифаяр вичин хивез къачуна.
Газетдин метлебдикай илимрин доктор Дж.Н.Агьмедова Гь.А.Гьажибеговаз бахшнавай “Хкахь тийидай гъед” макъалада (“ЛГ”-дин 2000-йисан 18-майдин нумра) кьетIендиз къейднава: “Эгер Кьиблепатан Дагъустандин агьалияр патал тайинарнавай “Шура Дагъустан” ва “Дагъустан фукъарасы” газетрин чинра прессада сифте яз (туьрк чIалал) лезгийрин яшайиш ва зегьмет къалурнайтIа, басмадин гафуниз абурун патай интерес арадал гъанайтIа, “ЦIийи дуьнья” — им вичин чинрилай вири агьалияр гъавурда акьадайвал багъри дидед чIалав гегьеншдаказ ван ийиз тур прессадин сифте орган я”.
Мадни алава авунва: “Лезги алфавит халкьдин гегьенш къатарив агакьарунин кардик редакторди (яни Гь.Гьажибегова — М.Ж.) вичи иллаки еке пай кутуна. Гьажибег Гьажибегован къелемдикай “Дидед чIалал савадсузвал терг ийин”, “Лезги эдебиятдин нубатдин месэлаяр”, “Лезги элифра гьихьтин дегишвилер авунва?”, “Эдебиятдин месэлайрикай суьгьбет” ва ихьтин са жерге маса месэлайрай важиблу макъалаяр хкатна”. Алимди къейдзавайвал, “ЦIийи дуьньядихъ” гзаф кьадар кьилер ва рубрикаяр авай, абуруни кIелдайбурун игьтияжрикай ва дердийрикай тайиндаказ рахадай мумкинвал гузвай. Ингье са бязи рубрикаяр: “Илим ва техника”, “Жегьил дидейриз меслятар”, “Чаз кхьизва”, “ЦIийивилер”, “Тумар цазва”, “Дуьнья гьафтедин къене”, “Къецепатан уьлквейра” ва масабур. Абуру шагьидвалзавайвал, газет вич арадал гъайи сифте йикъарилай уьмуьрдин яцIа, халкьдин кар алай месэлаяр гьялиз, гьерекатда, женгина хьана. ТIебии яз, и карди газетдин машгьурвални хкажна.
Лагьана кIанда, а вахтунин газетдин чIални, мухбиррин савадлувилин дережани, гилан чи газетдив гекъигайла, хейлин тафаватлу тир. И кар виливай кьатIуз хьун патал чна а вахтарин газетрай бязи материалар (а чIаван латин гьарфаралди басма авурбур) кIелдайбуруз теклифзава. Чна абурун орфография, предложенийрин къурулуш гьа авайвал хвенва. И карди, а материалар кIелайла, чун фенвай тарихдин рехъ гьихьтин муракабди ятIа, аннамишдай мумкинвал гузва.
“ЦIийи дуьнья” газетдин 1931-йисан 32-нумрадай
Калхуз гатфар тумариг эгечIнава
Кьасум — хуьруьн райондин АгъастIалар лугьудай хуьре цIийиз тешкилнавай калхузди гатфар тумар цуниз еке гьазурвелер акуна.
Мартдин 12-да калхуз еке тир шадвелералди кIвалахдиг эгечIна. И къуз калхузчияр яру пайдахар ва далдамар гваз экъечIна хуьруьн куьчейра къекъвена.
Идалай кьулухъ калхузчийринни амай жемиетдин виридан митинг хьана, митингда парт камитетдин секретарь Шейдабегов рахана. И митингда калхузчийри ва амай жемиетди гъил-гъиле кьуна стхавелел кIвалах ийида ва 5 сан пландин гзаф кар алай пуд лугьудай сан гатфарин тумар цунин кампани зарбачивелелди кьиле тухуниз гаф гана. Г.И.
Калхуз туькIуьруниз гьазурвелер аквазава
Ахцагь райондин Миграгърин хуьре партинийрин ва хуьруьн активдин рехъ къалурнин кIиник кваз, калхуз тешкил авуниз гьазурвелер аквазава. Жемиетдин калхуздиз гьахьнин гьевес пара жезава.
Райондин чилерин шуьбеди, ибуруз лазим тир куьмекар гун ва гатфарин тумаралди калхуз теъмин авуна кIвалахдиг эгечIиз тун лазим е. ЦIийи калхуз туькIуьрдайла артух фикир мейишетдин ва истигьсалатдин месэлайриз ва калхуздик синифдиз чара тирбур кутун тавуниз гана кIанда (Чи мухбирдала).
Идазни “аферин” хьуй
Гъетегърин (Кьасум-хуьруьн район) таавун камитетдиз пуд яц авай. Хъсан куьк, кьуьзуь яцар тир. Кьве яцран къимет арадал ала, пуд лугьудай яцран хамни ава — кьилни ава. Амма як авач. Жемиетди лугьузава, яцран як гьинава? Бес ам гьиниз фена? Сада лугьуда: — Як эрекьдин шуьшеда къугъвазава.
Хъсан, къуй икI хьурай. ТкIурди Гьажини Имрагь, кхьейди Насруллагь… ТIуьрдини пул къачурди вуж е? Чан пракурур, таавундин кьил гижи хьанава. Адал са тIимил къайи яд илич. Карч.
Таавунрин кIвалах цIийи рекьералди туькIуьр хъувуна кIанда
Гъугъанрин хуьруьн (Ахцагь район) таавун камитетди, вилик акъвазнавай гатфар тумар цунин кампанидиз са жуьрединни куьмек къалурзавач. И кампани таавун камитетар халкьдиз тум гьазур авунин, чилин къайгъу авунин ва хуьруьн мейишетдин алатар рас хъувунин кIвалахрин дерди — балада хьана кIандай чкадал, и таавун къирехда акъвазнава.
Гатфарин тумар цун патал са чарани аквазавач.
Афтабил.
Мердали Жалилов
