Сулейманакай

…Са жуьмя юкъуз жемят мискIин­дин вилик кIватI хьанвай. Рахунар магьсулар ва къурухар хуьникай, рекьер-муькъвер туькIуьр хъувуникай кьиле фена. Жемят гьарнихъ чкIиз башламишайла, Сулеймана, гъилевай аса хкажна, кIевиз хьиз лагьана:

— Жемятар, чкIимир, са герен акъваз кван! Квез лугьудай кьве гаф ава. ЧкIиз­вай халкь элкъвена, ява-яваш Сулейманав агатна.

— Жемятар, — лагьана ада, виридалай вил аладарайдалай кьулухъ, — за инал куь гафарихъ дикъетдивди яб акална. Амма кар алай месэладикай куьн гьич раханач. Вуч месэла я лагьайтIа, и маркариз, муьхцериз цIаяр язавай, алчах крар ийиз, чи хуьруьн тIвар кьацIур­завайбурунди я. Гила куьне дериндай фикир це кван: и чи хуьруьнви уста Симеилакай   низ зиян авайди я? — ада гъиле авай аса устIардал туькIуьр­на. — Низ и касди, хийирдилай гъейри, писвал авурди я? АвунатIа, лагь гьа инал. Ада нин кIвал тарашна, нин мал чуь­нуьхна? Лагь кван! Саданни. Бес вучиз са алчахди накь адан  маркариз цIай яна? Аналлай Абдурагьманакай низ зиян авайди ятIа лагь кван. Ибуру нин кIвал чIурайди я? Садазни абурукай са зиянни хьайиди туш. Бес вучиз а алчах касди абуруз бей­мирвет зарар гузва? Бес адаз и зи гафарин ван жезвачни? Ава. Намус авачир касди и гафар гьикI кьабулзава? Бел­ки, ада вич игит яз гьисабзаватIа гьа! Ваъ, игит хци алчах кар ийидайди туш, им адан намусди, гъейратди кьабулич. Намус квай касди вич хайи хуьр кьа­цIурдай кIвалахар ийидайди туш. Бес вуж я ам? СанкIар — мурдар кас я ам! Ми­ханнат, на­мерд кас я ам! Вуж ятIани, айиб хьуй вичиз! За инал куьтягьна, жемятар, гила квевай хъфейтIа жеда…

Гьа вакъиадилай инихъ, дагъви шаирдин камаллу гафари таъсир авуникди, мад Агъа СтIалдал маркариз цIаяр ядай чIуру адет амукьнач…

Уьмуьрдин цIарар

За квез зи кьилел атай са агьвалатдикай ихтилатда. За санаторийда ял язавай. Зун авай кIвале са техникумдин муаллимни авай. Малум тир себебралди за агьвалатдин иштиракчийрин тIва­рар дегишарзава. Жегьил муаллимдихъ паб, кьве аял авай. Али юлдашрихъ галаз кьадай, хъуьтуьл ва хуш къилихрин кас тир. Адан патав арабир адан бубадин яр-дуст Вели къведай. Ам яшар 50-дав агакьнавай, кьилиз рех янавай, ацIай буйдин итим тир. Са шумуд йисуз ада  сов­хоздин директорвилени кIвалах авурди я лугьудай.

Са нянрихъ кIвализ хтайла, рак агалнавай. Зун Алидин суракьдиз Велидин кIвализ фена. Рак гатайла, анай жегьил дишегьли экъечIна ва заз кIвализ теклифна.

— Багъишламиша, заз Алидивай куьлег вахчуз кIанзава,  — лагьана за, таниш тушир дишегьли акурла.

— Али исятда хкведа, жув кIвализ гьахь, — дишегьлиди зи хъуьчIуькай кьуна. Агьвалатдин гъавурда акьур заз аниз физ кIанзавачир. Къведач лугьуз, за кIе­вивал авурла, ада заз туьгьметдай саягъда лагьана:

— Вуча, вун эркек тушни, ваз квекай кичIезва?

Чун и рахунрик квай чIавуз, гъиле коньяк аваз, Алини хтана  акъатна. Ада завай са геренда чпин межлисдиз атун минетайла, завай тефена акъвазиз хьанач.  КIвале Велидихъ галаз 20-22 йиса авай, абурлу чин алай гуьзел ханум ацукьнавай. Столдал эрекьдин ичIи путулка, са тIимил чехир амай баллон, недай фу-къафун алай. Заз кIвализ теклифай Патиматан тапшуругъдалди тамада Велиди зи гъиле чехир авай стакан вугана, Патимата завай вижевай са тост лугьун тIалабна. Ихьтин гьалара «вижевай» тост гьикI лугьун? Эхирки за тост лагьана, амма дишегьлияр рази хьанач. Иллаки — Патимат. Ахпа ада вичин тост лагьана. Амма адан гафар завай квез лугьуз жедач. Якъин хьи, и абурлу жегьил дишегьлияр чалкечирар тир. Зи фикир Патимата вичи тестикьарнай: — Эхь, чун гьа шеврияр я! — лагьанай ада кIубандиз.

— Чаз Алиди вакай ихтилат авуна. Чун айибмир, им чи уьмуьр я, чи фу я. ТIа­лабда чакай кхьимир…

И йифни акъатна. Пакадин йикъан няниз, мичIи хьайила, рак ахъайна, кIвализ Алини Вели гьахьна. Пиянвал гьеле хкат тавунвай Алидин парталар кьарадай ктад хьанвай, кьил яйлухдалди кутIун­на­вай. Рахун-луькIуьн тавуна, Велиди парталар хтIунна, Али кроватдал къаткурна. Зи су­алдиз ада тайинсуз жаваб гана ва и кардикай масадбуруз талгьун минетна.

Са суткадилай вич вичел хтайла, Алиди хиве кьурвал, абур машинда аваз, дишегьлияр рекье хутаз, Избербашдиз фенай. (Дишегьлияр гьанай атанвайбур тир). Вели ичер къачуз базардиз фейи арада шегьердин жегьилриз чпин рушахъ галай “чара кас” акуна. Абуруни Али вижеваз гатана, кьарада къуьруьгарна, кьилеллай ондатрадин бармакни вахчуна, катна. И вакъиа вокзалдик, халкьдин вилик хьана, амма садани хъи­вегьнавай жегьилрин гъил кьаз алахънач. Вич вичел хтай Али са гужуналди машин алай чкадал хтана. Инал бейхабар Велиди ам гуьзлемишзавай, адаз амукьайди тадиз инай катун тир.

ГьакI, ял ягъиз атай Али Республикадин центральный больницадиз акъатна. Ина са вацралай виниз духтурри зегьмет чIугуна, ам сагъарна. Амма кар ма­сакIа хьунни мумкин тир. Бес лугьудачни: “Ламрахъ агалтай данадайни хатаяр” акъатда”. Дугъриданни, эгер Вели хьтин намусдиз кьери кас Алидал гьалт­начиртIа, ам чалкечир рекье гьатдачир…

* * *

Дишегьлидиз, иллаки рушаз, регъуь­вал кваз рахун хас я. Амма хейлин “куль­турный” рушариз ам чидач. Алатай­ йисуз зун са хуьруьз, мукьва-кьилидал кьил чIугваз, мугьман хьанвай. КIва­ле мукьвара армиядай хтай гадани, Махачкъалада медсестравиле кIвалахза­вай рушни авай. Абуру, телефондай рахаз,  Махачкъала заказ ганвай. Гьар сеферда телефонди зенг авурла, трубка хкажайла, анай таниш тушир руша кIва­ле­вай жегьилдиз, вичихъ галаз таниш жез, клубдин вилик ша лугьуз, теклифза­вай. Амма жегьилди, вучиз ятIани, разивал къалурзавачир. А рушан зенгери хизан акьван инжиклу авуна хьи, эхирни ваха, трубка къачуна, рушан чинар кана, лагьана:

— Я руш, вахъ ви рушвилин такабурвал вучиз авач? Эгер вун акьуллу руш ятIа, гада ви патав къведа. Вуна адаз ву­чиз минетзава? Ваз регъуь тушни?

Анжах хъилелди айибар авурдалай кьулухъ руша телефон секиндиз тунай.

* * *

За са жегьилдивай хабар кьуна: — Ваз ви уьмуьрдин юлдаш гьихьтинди хьана кIандай: гуьрчегди кIандайни, вафалуди кIандайни, камаллуди?

— Заз зи свас виридалайни гуьрчегди хьана кIанда, — жаваб гана ада.

И суал за уьмуьрдин укIуь-цуруди дадмишай эгьли итимдизни гана.

— Заз зи уьмуьрдин юлдаш камаллуди хьана кIанда, — жаваб гана ада.

— Вучиз камаллуди? — жузуна за.

— Вучиз лагьайтIа, гуьрчегвал, яшар жердавай, квахьда. Камаллувал, ла­гьай­­­тIа, къвердавай артух жеда. Камаллу дишегьлиди вичин намус садрани маса гудач.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 7-нумрадай

_____________________________________________________

Тежедай аламатар

Лифтини кIвалахзавачир. Межлисдай луьх яз хтай Муртуз, цлар кьаз-кьаз, гурарай­ виниз, эхирни, кIуьд лагьай мертебадиз акъатна. Пенжекдин жибиндай куьлегар акъудна, са гужуналди рак ачухна, явашдиз камар къачуз, ам кIвализ гьахьна. Паб ахварай аватиз кичIела, ада лампа куькIуьрнач. Гьаятда авай лампадин ярумчух эквни пердейри кIвализ бегьем ахъайзавачир. Ина саки мичIи тир. ЯтIани кроватдал ширин ахварал алай паб аквазвай.

Каци хьиз, кIвачер явашдиз чилел эцигиз, гъуьл кроватдиз мукьва хьана, пенжек патав гвай стулдин кьилихъ вегьена, парталар хтIунна, месик экечIна. Уях хьайи паб, мурмур­на, са вуч ятIани лагьана, анихъ хьана. «Гена къал акъуд тавурди», — хуш хьунивди лагьана ада рикIяй. Са акьван вахтни арадай фенач, папан хухдин ванцихъ галаз Муртузани зил кьаз башламишна.

Бирдан, ягъайди хьиз паб ахварикай кватна: сада къецихъай зенг язавай. Кьуланфериз ксанвайбур инжиклу ийизвайди вуж хьуй? Рэкетар?.. Белки, мукьва-кьилийрал хата-бала атанватIа гьа! Ада ксанвай Муртуза гъил эцязава, амма пиянди сакIани уях жезвач.

— Вун цIехема кьуй, — лагьана паб къарагъна, ракIарихъ фена.

— Ву-у-уж я? – ифей ванцелди хабар кьуна ада.

— Зу-у-у…

— Вун вуж я?

— ГьикI вуж я? Кьейди, ваз зи ванни чир жезвачни! Рак ахъая, — атIуз-атIуз жаваб гузва къецихъай.

Паб къя хьана. Ам вичин япарихъ агъазвач. Бедендик зурзун акатна. Къецихъай ракIарал гъуд илигнава.

— Ахъая тIун!

— Заз вун чидай кас туш.

— Я Перизат, им зун я, ви гъуьл Муса я. Вуча, кIвале таз кIан­за­вачни?

— Муса? – «Я Аллагь, им заз аквазвайди ахвар яни? Бес зи патав ксанвайди вуж я?»

Руьгь дабандиз аватна Пери­затан. Ада кIвализ гьерекатна.  КилигайтIа, дугъриданни, вичин кроватдал сад руьц хьиз яргъи хьанва. «Ву-у, я гуж хьайиди, за гила гъуьлуьз вуч жаваб гуда?» — гьарайна ада рикIяй, метIез чанг вегьиз. Ийир-тийир квахьна кесиб дишегьлидин! Са гунагьни квачиз, ам гъуьлуьз ихтибардай аватзавай. Вуж агъада адахъ, гъуьл кIвале авачирла, месикай чара итим хкатайла? Гьина чуьнуьхда? Раб туш, хурудик кутаз. Мусади акъваз тийиз зенгер ийизва, сеперар гузва, амма рак ахъа жезвач. «Вучда? Фенд туькIуьрна кIанда. ТахьайтIа, валлагь, арада са карни авачиз, беябур жеда», — кьетIна Перизата.

Ам ракIарихъ хъфена, хъел кваз рахана:

— Вун икьван гагьда гьина авайтIа, гьаниз ахлад, кьей пияниска! Ахъайдач за ваз рак, гьиниз кIантIани вач. Ван хьанан ваз? Ахъайдач!

Гъуьлуь минет-суьнет ийизва, мад хъвадач лугьуз, кьинер кьазва, амма икIни Перизата рак ачухзавач. Эхирни, паб «регьимлу» жезва, ада Мусадиз куьчедихъ фена, пиянвал хкатайла, ахпа хъша лугьузва.

— Алад! – эмир гузва ада. – Ви буба сурай хтайтIани, исятда за рак ахъайдач. Фена вахъ галай ниэр гелягьа! – ИкI лагьана, Перизат кIвализ гьахь хъувуна. «Руьц» уях хьанвачир.

Чир хьана Мусадиз рак ахъай­ тийидайди. Шаз, икI пиян яз сад­ра хтайла, папа ам югъ жедалди ахъай­начир. А вахт чими гад тир. Къе – зулун эхирар. Ам гзаф сефилдиз баябан мичIи куьчедиз эвичIна.

Перизата вичин кIвале ксанвай «тахай гъуьлуьн» винелай яргъан хъел кваз гадарна ва гьасятда, ам кьецIила аваз акурла, адал хъивегьна. Ахпа къуьнерилай кьуна кIевиз юзурна.

— Вуч хьана? – Муртуз месин кьилиз гадар хьана.

— Я гуж хьайиди, вуна зи кIвал чIурзавай хьи! Тадиз къарагъ!..

— Вуч хабар я, я Мерзият? ЦIай кьунвани? – вилер тIушунзава бегьем ахварикай хкат тавунвай Муртуза.

— Я гуж хьайиди, зун Мерзият туш, Перизат я! Къарагъ гила кьванни жуван харапIадиз ахлад. На зун беябурзава хьи!

Муртуз, ламралай аватайди хьиз, вилери лупI тийиз, вичин вилик йифен перем алаз акъвазнавай къуншидиз килигиз амукьна. Ада кIвале вил экъуьрзава, амма вич иниз гьикI акъатнатIа, рикIел хквезвач.

Инал кIелзавайбуруз, ам иниз акъатунин сир ачухун герек къвезва. Муртузни Муса къуншияр хьунилай гъейри дустарни тир. Гьатта садаз муькуьдан кIвалерин сирерни кваз чидай. Къе, кьасухдай хьиз, абур кьведни чирхчир хайи югъ къейд ийизвай мярекатда санал ацукьнавай. Вичин «пар» кьурла, Муртуз межлисдай фад хтанай. Патав гвай стулдихъ вегьенвай Мусадин пенжекни вахчуна кьван!..

Перизата пиянвал хкатнавай Муртуз, агьвалатдин гъавурда туна, кIваляй ахкъудна…

Куьчедал адаз скамейкадал ацукьнавай Муса акуна, ятIани адаз кам кекяна физ кIан хьана. И геренда скамейкадал алайда гьарайзавай:

— Эй, товарищ, пIапIрус гвачни?

Муртуза ван-сес акъуднач, гена кIевиз гьерекатна.

— Гьм, Къемберкъули хьанвай хьтинди я, — рахазва скамейкадал алайди вич вичив.

Гьава къанвай. Беденда зуз гьатнавай Муса, эхир, кIвачел къарагъна, мад чпин подъезддиз гьахь хъувуна.

— Гьан, артист, бес я концерт къалурайди, гила кьванни ахъая рак.

— Хъша, кьин тур бейчара. Вун акваз зун жезва уьзуькъара.

Югъ гьеле хьанвачир. Муса, кIвализ хтана, чими месик экечIиз кIанз, кроватдин патав агатайла, адаз стулдин кьилихъ вегьенвай вичин рехи пенжек акуна. «Йоъ, залай вилик и зи костюм кIвализ гьикI акъатна?» — хияллу хьана ам. Гаф акъат тийиз, парталар хтIун тийиз, аюх хьиз акъвазнавай гъуьлуьн гьал акур папа хъел кваз лагьана:

— Къатук, гила кьванни зав ахвар ийиз тур.

Фад-фад парталар хтIунна, Муса месик экечIна. Амма сакIани фикирри адав ахвар агудзавачир, Перизата ахварал алай кьасарзавай. Эхир, Муса папахъ элкъвена:

— Заз чизва вун ахвара авачирди. Валлагь, Перизат, са кардай зи кьил акъатзавач: Мирзедбурун кIваляй хкведайла, заз зи кос­тюм жагъаначир. ХтайтIа, ам ина кIвале ава. Ам иниз ни хкана?

Перизат, месин кьилиз хкаж хьана, хъуьрена хьиз, гъуьлуьн пелез тIампI яна:

— Я келле, шумудра за ваз хъвамир, вун чIур жезва лагьанай. Амма ваз эсер жезвач. Ички хъвадай кьван вун белая горячкадик азарлу хьанва. Гьавиляй ваз авачир затIар авайди хьиз аквазва.

— ГьикI гьа? – гъуьл адан гъавурда акьунач.

— ГьакI. Бес авачир затI, къекъвена лугьуз, жагъидайди яни?! КIвале авай ви пенжек аниз гьикI акъатнай?

— Яни ваз лугьуз кIанзава, гуя фидайла за костюм алукIнавачир. Яни?

— Эхь. Тахьайла, ам иниз цавай хтанани?

— Йоъ, гьакI хьанани е?

— Гьун бес!

— Й-о-о, мад тежедайди амач.

— Эхь, пиян хьайила, тежедай аламатар авач. Ваз гьеле аламатар акунвач! Югъни малум жезва. Ксус…

Са арани фенач, кIвал ван-сес амачиз, секин хьана…

Дугъриданни, пиян хьайила, тежедайди авач. Муртуз луьх пиян туширтIа, ада ягъалмиш хьана, чарадан костюм алукIдайни? Ягъалмиш хьана, чпин ракIариз хъфин тавуна, ам масадан ракIа­риз гьахьдайни?..

Гена Перизатан камаллувили и дуьшуьш, къалмакъал, беябурчивал тахьана, алудна. МасакIа хьунни мумкин тир…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 45-нумрадай